Бу иннинээҕи нүөмэрдэргэ “Кыым” хаһыат бэрэстэбиитэлэ Кытайга бара сылдьыбытын туһунан суруллубута.

Төһө да Саха сирин былаһын тухары буола турар улуу ыһыахтарга үтүрүйтэрэн умнулла быһыытыйбытын эбэтэр аанньа аахайыллыбатаҕын иһин, ол сырыы түмүгүнэн оҥоһуллубут бэлиэтээһиннэри салгыыбыт. Биллэн турар, көлдьүргээн буолбакка, “туһалаах буоллар ханнык”, “саха киһитэ маны билиэхтээх” диэн матыыптаан.

Олордуу ойуурдар

Кытай – сири кытта үлэҕэ улаханнык идэтийбит омук. Улуу сэрии сылларыгар Саха сиригэр тиийинэн-түгэнэн хаалбыт биирдиилээн кытай, кэриэй дьоно тыа холкуостарыгар чэй, табах, хортуоппуй уо.д.а. оҕуруот аһын үүннэрэн дьону хоргуйууттан быыһаабыттарын эмиэ билэбит. Ол биирдиилээн дьон сиргэ оннук сыстаҕас буоллахтарына, миллиардынан кытай симиллэн олорор дойдута хайдаҕын көрүөхтээҕэр сэрэйбит ордук. Быһата, сири кытта бодьуустаһыы, суохтан баары оҥоруу кытай дьонун хааныгар баар.

Харбин, Пекин курдук улахан куораттар кытыылара, хас эмэ уонунан тыһыынча гаалаах сир, барыта олордуу ойуурунан силигилээн турар. Ол ойууру анал сыһыарыллыбыт, хамнастаах дьон көрөллөрө эбитэ дуу... Хас биирдии маһыгар тиийэ барыта төрдө кырааскаламмыт, өйөннөрүллүбүт, тирээбиллэммит, баайыллыбыт буолар. Сорох ардыгар оптуобуһунан ааһан иһэн ол ойуур иһигэр кимнээх эрэ үлэлээн тигинии сылдьалларын көрөҕүн.

Холобур, Дьокуускай куорат уулуссаларыгар аҕыйах мас сыыһын олордорбут хайа быспыт аҥаара эһиилигэр хатан хаалар. Биллэн турар, Кытайга тиийэр кыахпыт суоҕа өйдөнөр. Ол да гыннар, маһы олордубут уонна ол үлэлэрин иһин хамнас аахсыбыт дьонтон ол үүннэрбит мастара өлбөккө-сүппэккэ турарын ирдиир туох эрэ дьаһал ылыллыан сөп эбит.

Кытай тэлэбиидэнньэтэ

Кытайга биир нэдиэлэ буолаары, көстүүнэйгэ киэһэни быһа кытайдыы тэлэбиидэнньэни көрөргө күһэллэҕин. Ханаал барыта кытайдыы, ону сирэр-талар кыаҕыҥ суох. Ол да баарыгар баһыыба... Таарыйа, диктордарын уонна реклама дьоруойдарын сирэйин-хараҕын аһара күүскэ сүүмэрдээн, талан ылаллар быһыылаах. Тэлэбиисэр экраныгар киһи уулуссаҕа көрбөт кырасыабай дьүһүннээх дьоно үлэлииллэр курдук.

Тэлэбиидэнньэ биэриитин ис бараана биһиэниттэн туох да улахан уратыта суох: бүтэн быстыбат сэрийээллэр, реклама, шоу, кэнсиэр, уус-уран уонна докумуоҥҥа олоҕурбут киинэлэр... Арай, патриоттуу өйгө-санааҕа иитэр “сэриилээх киинэ” аһара элбэх. Аны туран, онно омсолоох дьоруой быһыытынан наар дьоппуоннары “туһаналлар” эбит. Хас киинэ аайы кытай аармыйатын саллааттара эбэтэр бартыһааннара дьоппуон аармыйатын байыастарын талбыттарынан ныһыйаллар, кыдыйаллар, кыайаллар-хотоллор. Аан дойду II сэриитин дьиҥнээх кыргыһыыларыгар кытай дьоппуону биирдэ эмэ кыайбыта дуу, суоҕа дуу... Бука, суоҕа буолуо. Ол эрээри оннук киинэлэри “пачканан” усталлар эбит. Дьиҥинэн, Кытай атын омугу кытта сэриилэспитэ эмиэ элбэх ээ. Холобур, 1898-1901 сылларга Кытайга буолбут Ихэтуань бастаанньатыгар (ону сороҕор “Боксердар бастаанньалара” дииллэр) Кытайы Япония, Арассыыйа, Британия, Франция, Австро-Венгрия, Италия интервеннэрэ бары биир куомунунан куолаабыт кэмнээхтэрэ. Билиҥҥи кытайдар ол туһунан, ол эбэтэр дьобуруопалыы дьүһүннээх дьону кытта сэриини,  тоҕо эрэ соччо киинэ оҥорбот быһыылаахтар. Наар дьоппуоннары эрэ “ходуһа” оҥостоллор эбит.

Кытай тэлэбиидэнньэтин криминальнай хроникатыттан көрдөххө, полициялара бэрт хоччорхойдук үлэлиир. Ханнык эрэ наркокурьердары, криминал бөлөхтөрүн (ону сэрэйэн эрэ билэҕин) полиция үлэһиттэрэ оннук-маннык “киһи быраабын” эҥин тутуһа сатаабакка, булгу сөрөөн, кум-хам тутан, эр киһи да, дьахтар да диэн араарбакка, ньээҥкэлэспэккэ, наручниктаан баран сиргэ умса тэлгэтэн сытыарар буолаллар.

Таарыйа, 1945 с. атырдьах ыйыгар Кыһыл Аармыйа Кытай сиригэр тоҕо көтөн киирэн, чыпчылыйыах түгэнэ, манна олоҕуран олорбут дьоппуон Квантунскай аармыйатын үлтү кумалаабыта. Устуоруйаттан биллэринэн, төһө да сэрии Кытай сиригэр буолбутун иһин, кытайдар өттүлэриттэн онно Кыһыл Аармыйаҕа туох да көмө оҥоһуллубатаҕа. Ол үрдүнэн, билиҥҥи кытай дьоно ону “дьоппуоннары кыайарбытыгар Сэбиэскэй Аармыйа көмөлөспүтэ” диэн кэпсииллэр уонна ону бигэтик итэҕэйэллэр эбит. Чэ, хата, “бэйэбит эрэ кыайбыппыт” диэбэккэ, ССРС көмөлөспүтүн билинэллэрэ да үөрүү курдук. 

Чэ, быһата, билиҥҥи Кытайга ыытыллар идеологическай, патриоттуу биэриилэргэ сүрүн өстөөх быһыытынан наар дьоппуону эрэ көрөллөр быһыылаах. 

Массыына

Кытайга сылдьыбыт дьон, бука, бэлиэтии көрөллөрө эбитэ буолуо – уулуссаҕа биир да алдьаммыт, өстүөкүлэтэ уһуйбут, бампера туллубут, фарата алдьаммыт, өҥө-түүтэ биллибэт гына кэп-дьэбэр дьүһүннэммит  массыына суох. Массыына барыта ып-ыраас, сабыс-саҥа, субу собуот конвейерыттан тахсыбыт курдук дьүһүннээх буолар. “Тоҕо оннугуй?” диир эбит буоллахха, манна массыыналаныы улахан уустук дьыала эбит. Билиҥҥи Пекиҥҥэ, холобур, 20-чэ мөл. кэриҥэ киһи олорор эбит буоллаҕына, куорат үрдүнэн 5 мөл. эрэ массыына баар. Массыына онтон элбээтэҕинэ, Пекин куорат уулуссаларыгар сырыы барыта харан, тохтоон хаалар кутталлаах. Аны туран, Пекин олохтоохторо, массыыналарын нүөмэринэн көрөн, нэдиэлэҕэ иккитэ эрэ уулуссаҕа сүүрдэр бырааптаахтар (3,8 диэн сыыппаралаахтар – бэнидиэнньиккэ, 4, 9 сыыппаралаахтар – оптуорунньукка уо.д.а. диэн). Онтон атын күннэргэ бу дьон уопсастыбаннай тырааныспарынан, метронан сылдьарга күһэллэллэр. Холобур, Кытай атын провинцияларыттан кэлбит дьон Пекин устун бэйэлэрин массыыналарынан сылдьаллара кыккыраччы бобуллар. Ол бэрээдэги кэстиҥ да – өтөрүнэн өрүттүбэт, “ыал устун барар” гына улахан суумаҕа ыстарааптаныаххын сөп.

Ол иһин, боростуой кытай дьоно массыына атыылаһыахтарын баҕардахтарына, хас эмэ сыл устата уочаракка тураллар. Сыл устата Пекиҥҥэ атыыланар массыына квотата – 200 тыһ. эрэ. Онон, оччо сорунан-муҥунан тиксибит массыыналарын кытай дьоно харах харатын курдук харыстыыллара, бүөбэйдээн-маанылаан туталлара өйдөнөр.

Билигин, холобур, хас биирдии АХШ гражданиныгар 1-дии массыына тиксэр. Оттон 1,3 млрд ахсааннаах кытай дьоно бары массыыналаннахтарына, аан дойдуга тыынар салгын да тиийбэт кутталлаах.  

Муннахха...

Билиҥҥи Кытай уулуссаларыгар сылдьан мунан хааллаххына, көстүүнэйи дуу, наадалаах дуу сиргин ыйдараары гыннаххына, эдэр дьону тутуһарыҥ ордук. Уулуссаларга бэлисипиэтинэн сылдьар, төлөпүөнүн хасыһа, оонньуу олорор ыччат элбэх буолар. Аныгы кытай ыччата барыта да кэриэтэ англия тылын ала-тала өйдүүр. Ыйытааккын кытта тута суотабай төлөпүөнүн таһааран, 2ГИС бырагырааманан көрөн, эн ханан бараргын, миэтэрэтигэр тиийэ, чопчу ыйан-кэрдэн биэрэр.

Кырдьаҕас дьонтон ыйыталаһан туһа суох. Тугу да өйдөспөккүн, туох да туһата суох ньуу-ньаа буолан, халтайга ньамалаһан, даллаҥнаһан-сарбаҥнаһан бириэмэҕин эрэ сүүйтэрэҕин. Кытай дьонун кытта “илиинэн кэпсэтэн” өйдөспөт эбиккин.

Таарыйа, уулуссаҕа саха киһитэ “кытайдыы” дьүһүннээх эрээри тоҕо кытайдыы билбэтин токкоолоһуу элбэх буолар. Тугу саҥаралларын өйдөөбөтөргүн да, ону сэрэйэҕин. Сааһырбыт, урукку “сэбиэскэйдии” көлүөнэ дьоно Арассыыйа Сибииригэр син биир кинилэр курдук азиаттыы дьүһүннээх омуктар баалларын истэллэр быһыылаах. Арассыыйаттан сылдьаргын биллэхтэринэ, “Сибае?” (Сибиир) диэн ыйыталлар уонна аһара уруурҕаабыт дьүһүннэнэллэр, тугу эрэ көмөлөһүөхтэрин, ыйыахтарын-кэрдиэхтэрин баҕараллар. 

Кытайга олох уустук

Билиҥҥи Пекиҥҥэ орто хамнас – 8-9 тыһ. юань. Ону биһиги харчыбытыгар таһаардахха, 70-78 тыһ. солк. Сэрэйдэххэ, ити “биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр орто хамнас 56 тыһ. солк.” эҥин диэн эрбэхтэн эмэн, эбэн-сабан отчуоттуулларынааҕар, быдан кырдьыктаах, сиэрдээх сыыппара буолуон сөп.

Ол гынан баран, кытайдар судаарыстыбаннай дьыссаат иһин ыйга 800 юаны (7 тыһ. солк. кэриҥэ) төлүүллэр. Оттон чааһынай дьыссаат төлөбүрэ ыйга 3-4 тыһ. юанынан дайбыыр (26-37 тыһ. солк.). Аны, орто оскуола 8-с кылааска эрэ диэри босхо. Оҕоҥ 9-10-с кылааска салгыы үөрэнэн толору орто үөрэҕи ылыан баҕарар буоллаххына, эмиэ харчы төлүүргэр күһэллэҕин.

Үрдүк үөрэх эмиэ, биллэн турар, төлөбүрдээх. Ол курдук, Пекин куорат устудьуоннара, факультетыттан көрөн, ый аайы 5-6 тыһ. юаны төлүүллэр (43-52 тыһ. солк.). Оттон уопсай дьиэнэн хааччыллар устудьуон ыйга 130 тыһ. солк. тиийэ төлүүр (ону таһынан, сорохтор бэрик биэрэллэр). Онон, Кытай устудьуоннара биһиги оҕолорбут курдук көр-нар кэриэтэ, “үөрэниэххэ” эрэ диэн түбэһиэх үөрэххэ киирбэттэр, туһата суох күнү-дьылы бараабаттар. Итиччэ ыарахан төлөбүрдээх үөрэххэ киирбит устудьуон тугун барытын умнан туран үөрэнэригэр эрэ тиийэр. Хомойуох иһин, бэрт элбэх ыал оҕолоро, төһө да дьоҕурдаахтарын иһин, итиччэ ыарахан төлөбүрү уйуммат буолан үөрэммэккэ хаалаллар үһү.

Кытайга 1970-с сыллартан саҕалаан, “1 оҕолонуу” сокуона үлэлиир. Ол быһыытынан, куоракка олорор кытай ыала 1 эрэ оҕолоноро көҥүллэнэр этэ (тыа сиригэр, өскөтүн бастакы оҕоҥ кыыс буоллаҕына – 2 оҕо). Кытайдар 2016 сыл тохсунньутуттан эрэ саҕалаан 2 оҕолоноллоро көҥүллэммитэ. Бобуулаах барыта күндү. Кытайдар ол иһин оҕолоругар олус ымманыйалларын, атаахтаталларын таһыттан да тиийэ сылдьар киһи тута өйдүүр, бэлиэтии көрөр.

Бу бара сылдьан ыйыталаһан билбиппинэн, куоракка олохтоох кытай дьоно урут 2 оҕолоннохторуна олус улахан суумалаах ыстараабы төлүүллэр эбит (ол биирдэ эрэ төлөнөр). Биир оҕо иһин – 300 тыһ. юань (2,6 мөл. солк.). Бу дьон ханнык провинцияҕа, куоракка олороллоруттан, тугу үлэлииллэриттэн, социальнай статустарыттан, ылар хамнастарыттан көрөн ол суума халбаҥныан, улаатыан-кыччыан сөп. Холобур, аҕыйах сыллааҕыта Кытай биир биллиилээх артыыһа, баай киһи, 3 уол оҕоломмутун иһин, 60 мөл. солк. суумалаах ыстараабы төлөөбүтэ үһү.

Уопсайынан, Кытайга олох олоруу лаппа улахан уустуктардаах эбит. Кыаммат-түгэммэт олохтоох дьон Кытайга массыыналанар да, үөрэнэр да, оҕолонор да бырааба, кыаҕа суох хаалыыһылар.

Туох барыта тэҥнэбилгэ биллэр – Сахабыт сиригэр олорорбут үчүгэй даҕаны!

Кытай тас дьүһүнэ

Ханнык баҕарар омук байдаҕына-тайдаҕына, кыаҕырдаҕына тас дьүһүнэ кытта тупсан барар үгэстээх. Ол – сокуон. Санаан да көрдөххө, үчүгэйдик аһыыр, бэйэтин көрүнэр-харанар, тоҥмот-хаппат, күнү-түүнү быһа бааһынаҕа үлэлээбэт киһи тас дьүһүнэ тупсумуна ханна барыай...

Урукку Мао Цзэдун кэмин саҕанааҕы кытайдары биһиги кыра уҥуохтаах, тииһэ эрэ килэҥниир хап-хара, бүп-бүрэ, байыаннай киитэллээх сиэрэй дьон курдук саныыр буоллахпытына, билиҥҥи Кытай улахан куораттарыгар ыччат дьүһүнэ олус уларыйбыт. Уҥуохтара улааппыт, сирэйдэрэ маҥхайбыт, таҥастара-саптара, быһыылара-таһаалара “муода тиһэх хаһыытынан” буолбут. Быһата, үүт-үкчү тэлэбиисэргэ, киинэҕэ көрөр дьоппуоннарбыт, кэриэйдэрбит курдук буолан хаалбыттар. Аны аҕыйах сылынан, дойдулара сайдан истэҕин аайы, кытай дьоно бары да оннук дьүһүннэнииһи.

Куораттарга кытай эдэр кыргыттара, дьахталлара сирэйбитин күн көрүө, хараардыа диэн ардаҕа да суохха зонтиктаах сылдьар идэлээх эбиттэр. Сураҕа, күҥҥэ сыраллан хараарбыт сирэйдээх дьону “бааһынаҕа үлэлиир, кыаммат-түгэммэт дьон” диэн үөһэттэн аллара көрөллөр, сэнииллэр үһү.

Кытай улуу истиэнэтэ

Кытай улуу истиэнэтин кытайдар хас эмэ тыһыынчанан сыллары быһа тиниктэһэн-убахтаһан, бииртэн биир учаастактары оҥортоон, олору холбоон тутан таһаарбыттара. Бу истиэнэ тас өстөөҕү киллэрбэт уонна дойду иһиттэн дьону таһырдьа куоттарбат икки улахан соруктааҕа.

Кытай улуу истиэнэтин сорох чаастара былыр үйэ сууллан сири кытта тэҥнэспиттэр, сорохторо өссө да тураллар. Олор уопсай уһуннарын билигин ким да чуолкайын билбэт. Быһа холоон, 8,8 тыһ. км, эбэтэр 21 тыһ. км диэн суруйаллар. Истиэнэ кэтитэ, сүрүннээн, 5-8 миэтэрэ, үрдүгэ 6-7 м буолар.

Пекин куоракка сылдьар туристарга Кытай улуу истиэнэтин Бадалин диэн учаастагын көрдөрөллөр. Онно сылдьыбыт эрэ киһи элбэх буолуохтаах.

Бу истиэнэ тутуута кытай дьонугар уонна дойду экэниэмикэтигэр элбэх үйэ тухары ыар таһаҕас буолбута устуоруйаттан биллэр. Аҥаардас бу истиэнэ тутуутун кыайбакка былыргы Цинь уонна Хань династиялара сууллубуттара. Ол гынан баран, бу истиэнэ дьиҥнээх олоххо туох да көдьүүһү биэрбэтэҕэ диэн кытай дьоно былыр да суруйаллара, быйыл да кэпсииллэр. Холобур, Мин династиятын саҕанааҕы былыргы поэт “истиэнэни илин тута бардахпытына, өстөөх арҕааттан тоҕо көтөн кэлэр, арҕаа өттүн абырахтаатахпытына – илинтэн киирэр” диэн хоһуйбута баар. Кырдьык, былыргы хуннар да, түүрдэр да, уйгуурдар да, маньчжурдар да, монгуоллар да ити улуу истиэнэттэн иҥнибэттэрэ. Сөбүлээбит сирдэринэн көҥү көтөн киирэн Кытайы аан курдук алдьатан, иин курдук иҥнэрэн тахсаллара. Үгэс курдук, кинилэр ол киирэллэригэр истиэнэни харабыллыыр кытай полководецтарын атыылаһаллара, эбэтэр мөлтөх көмүскэллээх сирдэри булаллара. Бэрт элбэх тоҕо көтөн киириини харабыллар наадалааҕынан ааҕан салалталарыгар биллэрбэккэ да хаалаллар эбит.

Төһө да дьиҥнээх олоххо туһата кыра буоллар, Кытай улуу истиэнэтэ кытай омугун дьаныарын, дьоҕурун, үлэһитин, эйэлээх олоххо дьулуһуутун пааматынньыга буолан билиҥҥэ диэри аатын ааттата турар. Сир шарыгар ону куоһарар, киһи эт илиитинэн оҥорбут улуу пааматынньыга суох.

Бу пааматынньык улуутун онно ыттан эрэ көрбүт дьон туоһулуур кыахтаахтар. Ону тылынан кэпсээн дуу, суруйан дуу туһа суох.

Иван Гаврильев.