УДЬУОР УУС

          XV-XVII үйэлэргэ Кылгас Үрүйэтэ диэн үтүөкэн дойдуга билиҥҥи Таатта Даниловтарын өбүгэлэрэ уутуйан олохсуйбуттар. Оччолорго бу түөлбэнэн Байаҕантай дьонугар-сэргэтигэр атыыга-эргиэҥҥэ, ылсыыга-бэрсиигэ улахан суолталаах аартык ааһара эбитэ үһү. Бу аартык төрдүгэр олохсуйбут удьуор уус Даниловтар уһанар идэнэн дьарыктаммыттар.

Күн бүгүн ол түҥ былыргы өбүгэлэрэ туһана сылдьыбыт күөртэрин уонна кыстыктарын кинилэр сыдьааннара – Ытык Күөл Даниловтара – харахтарын харатын курдук харыстаан ууруна, өссө даҕаны туһана сылдьаллар.

          Яков Павлович Данилов-Хатан Уус аҕата ол Кылгас Үрүйэтигэр олоро сылдьыбыт тимир уустар хос сиэннэрэ эбит. Оттон ийэтин өттүнэн байаҕантайдар аатырбыт Чолбон Уустарын удьуора. Үһүйээн кэпсииринэн, Амынньыкы Уус уһанан саҕалыырын саҕана Чолбон Ууска кэлэн күөрт үрдэрээччинэн үлэлэһэн, уһаныы ымпыгар-чымпыгар үөрэнэн ааспыттааҕа эбитэ үһү.

          Бары билэргит курдук, ааспыт үйэ 30-с сылларыгар Сэбиэскэй былаас ойууннааһыны эрэ буолбакка, тимири уһаныыны эмиэ бобон кэбиспиттээҕэ. Бука, “сэбиэскэй былаас тугу барытын оҥорон хааччыйар кыахтаах, эһигинэ да суох” диэтэҕэ буолуо. Ол содулугар оҕустаран уһаныы төрүт култуурата сүтэ-симэлийэ сыспыта. Ол эрээри удьуордааһын син биир хаһан эмэ өтөн тахсар, бэйэтин биллэрэр буоллаҕа. Өбүгэлэрин хаана батарбакка, айар-тутар санаата кычыгылатан, Яков Павлович аҕата Байбал Хрисанфович маһынан уһанан барбыт. Ол түмүгэр Даниловтар хас эмэ үйэлэр усталарын тухары утумнанан кэлбит дьоҕурдара бүтэһиктээхтик умнуллубакка, кэлин оҕолоругар уонна сиэннэригэр кэлэн хаттаан уһуктубут.

          Бүгүн биһиги Таатта улууһун биир ураты суоллаах-иистээх, айар-дьоҕурдаах ууһун – Хатан Ууһу -- кытта атах тэпсэн олорон сэһэргэһэбит.

Уус буолуу

          Уустук 1990-с сылларга Яков Павлович суоппардаан дьиэ кэргэнин иитэ сылдьыбыт. Ол сылдьан иллэҥ кэмигэр гарааһын имик-самык уотугар олорон, кыра-кыралаан уһанан көрөр буолбут. Биирдэ аймахтара Дьаакып уһанарын истэн, быһах оҥорон биэрэригэр көрдөспүттэр. Ол кэннэ Яков Павлович олоҕо сыыйа уларыйан, уһаныы алыптаах эйгэтигэр аа-дьуо төбөтүн оройунан түһэн барбыт. 2008 сыллаахха Дьаакып уһанар дьоҕурун таһымын үрдэтээри, уус буолуу эбии кистэлэҥнэрин баһылаары, саха биир киэн туттар ууһугар Сарыал Константинович Бүлүүкүҥҥэ үөрэнэ барарга быһаарыммыт. Бу үөрэҕэр бүтүн биэс сыл устата уһуйуллубут. Онтон: “Чэ, арааһа, бэлэм буоллум ини” диэн санааҕа кэлэн, туспа ыйдаах-күннээх үлэтэ саҕаламмыт. Ол курдук, 2013 сыллаахха “Khatan knives” (Хатан быһахтар) диэн уус кыһата баар буолбута.

Дьиҥэр, Яков Павлович уус буолуутун устуоруйатын өссө дириҥэтэн көрдөххө, бастакы саха быһаҕын 7-с кылааска сылдьан оҥорбут эбит. Ол гынан баран, онтун угун органическай өстүөкүлэттэн оҥорон, дьобуруопалыы быһахха аһара майгыннаппытын кэпсиир. Ол да буоллар, “оҕо сылдьан оҥорбут быһаҕым өйбөр-санаабар дириҥник сөҥмүтэ, үтүө өйдөбүлү хаалларбыта” диэн күн бүгүнүгэр диэри истиҥник саныыр.

Билигин Хатан Уус быһахтара уонна оҥоһуктара аҥаардас Саха сиригэр эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйаҕа үчүгэйдик биллэллэр. Элбэх сакаас соҕуруу дойду дьонуттан киирэр. Кини бу сыралаах үлэтигэр төрөппүт уолаттара Михаил уонна Илья сүрүн күүс-көмө буолалларын аҕалара киэн тутта кэпсиир. Онон, утум өссө даҕаны салҕанар, салгыы сайдар чинчилээх.

Хатан Уус уратыта туохханый?

Саха сиригэр үүт-үкчү буочардаах уус баарын олох билбэппин. Дьиҥэр, уустар син элбэх быыстапкаларыгар сылдьыбыт киһи буоллаҕым. Син биир бары туох эрэ уратылаахтар. Тоҕо диэтэххэ, киһи киһи туттунуута, айар дьоҕура, олоҕу көрүүтэ, билиитэ-көрүүтэ тус туһунан. Ол барыта бу айар дьон оҥоһуктарыгар бэриллэрэ, ырылыччы көстөрө -- сокуоннай көстүү. Ону таһынан уус уус сөбүлээн туттар матырыйаала эмиэ тус туһунан буолар.

Холобур, Дьаакып Данилов-Хатан Уус удьурҕай, тайах, чубуку, туртас уҥуохтарын, тириилэрин, сэлии аһыытын курдук дьиҥ сахалыы, бөҕө-таҕа, уһун үйэлээх матырыйааллары сөбүлүүр эбит. Томтоҕор (рельефнай) ойуулары эмиэ элбэҕи туттар. Онтун быраата Дмитрий Кузьмин уруһуйдуур эбит. Бу олус эдэр эрээри, элбэҕи эрэннэрэр дьоҕурдаах маастар. “Оттон көннөрү ойууну-бичиги ураты кытаанах уһаарыылаах металтан фреза уонна алмаастаах бор көмөтүнэн бэйэм уруһуйдуубун”, – диэн Хатан Уус кэпсиир.

Саха быһаҕа туох уратылааҕый?

Былыргы номохторго олоҕурдахха, былыр аҕа уолугар хайаан даҕаны борбуйун көтөҕөрүгэр саха быһаҕын бэлэхтиирэ үһү. Ону уола үйэтин тухары харыстаан, сүтэрбэккэ, сыа-сым курдук тутан илдьэ сылдьыахтааҕа. Саха норуотун биллиилээх эмчитэ, көрбүөччүтэ Эдьиий Дора: “Саха эр киһитин дьиҥнээх харысхала – быһаҕа”, – диэн олус бэргэнник этэрэ да ону чаҕылхайдык туоһулуур.

Саха быһаҕын туохха ордук барсарынан, дьоҕурдааҕынан, кыахтааҕынан көрөн, уопсайа 20 көрүҥҥэ араараллар. Ол эрээри бары кэмнэргэ сүрүн уратыларынан буолаллар – быһыыта-таһаата, биитин асимметрията. Ол суотугар, омос көрдөххө, олус чараас да быһах, сүгэттэн итэҕэһэ суох маһы кыһар да, кэрдэр да дьикти күүстэнэр. Ону таһынан, дьиҥнээх саха быһаҕа Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар, кыһын да буоллун, сайын да буоллун, биир тэҥник үлэлиир. Аны элбэхтик сытыыланары эмиэ ирдиэ суохтаах.

          Саха быһаҕын быһаарыы  

Дьиҥинэн, билигин үчүгэй хаачыстыбалаах быһаҕы быһаарыы – улахан кыһалҕа буолбатах. Былыргы курдук “кини үчүгэй уус эрээри, бу быһаҕа табыллыбатах” эҥин диэн хаарты хараҕа буолбатах. Хас биирдии улахан уус анал сэртипикээттээх буолуохтаах. Сэртипикээттээх быһаҕы бэлэхтииргэ даҕаны, өрөспүүбүлүкэ да таһыгар илдьэргэ судургу. “Khatan knives” сэртипикээттээҕин таһынан, килийиэннэригэр 1 сыллаах мэктиэлиир толуону бэлэхтиир.

Быһах көрүүтэ-истиитэ

– Ханнык баҕарар тэрили үчүгэйдик көрө-истэ сылдьыбатаххына, биллэн турар, уһуннук барбат, – диир Яков Павлович. – Онон, дөрүн-дөрүн быһаҕы кураанах тирээпкэнэн сото сылдьар үчүгэй. Өскөтүн онно-манна илдьэ бардахха, хайаан даҕаны кыыныгар уга сылдьыахтааххын. Сорох эр дьон сүөһүнү эбэтэр булду астаан баран, быһахтарын испиирдээх убаһаҕынан сотор үгэстээхтэр. Ол –хайҕабыллаах. Ол эрээри быһах угун хаһан да илиппэт наада, илийбит уктаах быһах кэбириир, үйэтэ кылгыыр.

“Байдам” сүбэлиир

“Байдам” сурунаал бэйэ туттарыгар эбэтэр бэлэх-туһах быһыытынан Хатан Уус быһахтарын сэҥээрэргитигэр ыҥырар. Быһахтары кытта сиһилии “Khatan knives” инстраграм сирэйигэр билсиэххитин сөп: @khatan_knives.

Ону таһынан уус бастыҥ быһахтарын кылгас устуоруйаларын суруйан сурунаалбытыгар таһаардыбыт. Ону көрүҥ, ааҕыҥ, сэргээҥ!

Илья ОКОНЕШНИКОВ.