Улуус киинин олохтооҕо Анатолий Федоров – дойдутун халлааныгар аан бастаан паралет диэн аппарааты көтүттэ. Ону ааһан Амманы чыычаах көтөр үрдүгүттэн көрүөн баҕалаахтарга санааларын хото толорор өҥөнү оҥорор.

Дьон-сэргэ былыр былыргыттан мэҥэ халлааҥҥа талаһар үгэстээх. “Дедал уонна Икар” диэн грек былыргы номоҕун элбэх киһи аахпыт буолуохтаах. Онно Минос диэн дьулаан ыраахтааҕылаах Крит арыытыттан күрээри Дедал уолун уонна Икары кытта кынат оҥостон көтөллөр. Ити номох кынат көмөтүнэн халлааҥҥа көтүү туһунан өй-санаа түҥ былыр үөскээбитин туоһулуурга дылы.

Кэлин Италия өркөн өйдөөҕө Леонардо да Винчи араас көтөр тэриллэри оҥоро, айа сатаабыттаах. Олортон саамай табыллыбыттара – күн бүгүнүгэр диэри киһи-аймах бүттүүнэ туһанар парашюта. Сорох чинчийээччилэр бөртөлүөт аан бастакы идиэйэтэ эмиэ кини төбөтүгэр “төрөөбүтэ” дииллэр.

Күн бүгүн киһи өйө, мындыра сатаабатаҕа диэн суох. Бөртөлүөт, сөмөлүөт курдук көтөр ааллар аны дьону сөхтөрбөттөр. Бу тэриллэр хайыы үйэ күөх халлаан устун дайа көппүттэрэ быданнаата. Бэл диэтэр, икки атахтаах Улуу космос куйаарыгар таҕыста. Ону таһынан биирдиилээн дьону халлаан устун күүлэйдэтэр анал тэриллэр эмиэ аата-ахсаана суох элбээтилэр. Холобур, энтузиастар дельтаплан, параплан, дельталет, паралет, о.д.а. көмөлөрүнэн чыычаах курдук өрө дайар ыра санааларын олоххо киллэриэхтэрин сөп. 

Биһиги бүгүҥҥү ыалдьыппыт Анатолий Федоров паралет атыыласпыт. Бу аппараатыгар анаан-минээн үөрэнэн, сэртипикээттээх пилот аатын ылбыт. Биллэн турар, көтөр аалы ыллыҥ да көтөн киирэн барбаккын. Киһи барыта санаатаҕын аайы көтөн барар буоллаҕына, күн аайы үөһэттэн үлтү түһэр дьону харайартан соло булбат буоллаҕыҥ. Бэл, сиринэн сылдьар массыына да кыайтарбат. Онон, биһиги киһибит Ринат Сабитов диэн Татарстан ааттаах-суоллаах инструкторыттан саҥа идэ ымпыгар-чымпыгар үөрэммит. Онтон ылата сотору-сотору Кырдьаҕас Солобуода үрдүнэн саха хараҕа көрө үөрэммэтэх дьикти аппараата тыаһаан дьону соһутар да, сөхтөрөр да. Бүгүн кини биһиэхэ сонун дьарыгын билиһиннэрэр.

Кэр: Анатолий, бу аппараат төһө үрдүгүнэн көтүөн сөбүй?

– Дьиҥэр, паралет көмөтүнэн 2 км үрдүккэ тиийэ тахсыахха сөп. Итиччэ үрдүктэн сир букатын география хаартатын курдук буолан көстөр. Ол гынан баран, 200-300 миэтэрэттэн сир-дойду көстүүтэ быдан ордук. Элбэҕи өйдөөн көрөҕүн, сөҕүү-махтайыы бөҕө буолаҕын.

Кэр: Хайдах күҥҥэ-дьылга көтөр табыгастааҕый?

– Өскөтүн күөх халлаан улуу муоратыгар мунду курдук сылбырҕатык уонна көҥүллүк сылдьыаххын баҕарар буоллаххына, аэродинамикаҕа уонна метеорологияҕа, кыратык эмэ да буоллар, быһаарсарыҥ ордук. Холобур, сайынын сир сылыйдаҕына итии салгын үөһэ тардыһар, оччоҕо “термическэй тыалларга” түбэһэн аппарааты салайар кыаххын былдьатыаххын сөп. Инньэ гынан киэһэ, сөрүүн түспүтүн кэннэ, ардаҕа-самыыра суох күҥҥэ көтөр табыгастаах. Аны тыал күүһэ сөкүндэҕэ 5 миэтэрэттэн улаатыа суохтаах. Итини барытын көтүөҥ иннинэ учуоттуугун.

Кэр: Көтө үөрэнэр төһө уустук этэй?

– Оҕо сылдьан лүөччүк буолар ыра санаалааҕым. Онтубун сааһым тухары кистээн иитиэхтии сылдьыбытым. Кэлин сүрэхпинэн-быарбынан халлааҥҥа тардыһыым аһара күүһүрбүтэ. Инньэ гынан, дууһабын уоскутан, аччыгый көтөр аал ылынным. Үөрэнэр туох да уустуга суох. Сүрүнэ, күүстээх баҕа санаа эрэ наада. Оннооҕор, циркэ үлэһиттэрэ эһэни бэлэсипиэт тэбэргэ үөрэтэллэр дии. Бэйэм паралету баһылыырбар 3 нэдиэлэ үөрэнним. Биир нэдиэлэ инструкторым Ринат Сабитов үөрэппитэ. Онтон салгыы бэйэм ылсыбытым. Күнүһүн түөрүйэни, киэһэтин көтүүнү үөрэппиппит. Ити барыта бу сайын саҕаланыыта этэ.

Кэр: Көтөргөр долгуйаҕын дуо?

– Бу – билбэт-көрбөт киһиэхэ сэрэхтээх дьарык. Бэл, ардыгар бэйэм кытта долгуйан ылабын. Ол эрээри сиртэн хоҥнон таҕыстым да тута уоскуйабын. Салгыы көтөргө чэпчэки.

Кэр: Дьону халлааҥҥа “күүлэйдэтэр” өҥөлөөх эбиккин дии. Онтуҥ сыаната төһөнүй? 

– Кырдьыгынан эттэххэ, бастаан оннук сыал-сорук суоҕа. Бэйэбэр ылыммыт аппараатым буоллаҕа. Ол гынан баран үөһээ халлааҥҥа тахсыбычча, доҕотторбун төрөөбүт дойдуларын үөһэттэн көрдөрөн үөрдүөхпүн баҕарбытым. Соннук доҕотторбун, кинилэр оҕолорун төрөөбүт күннэригэр эҥин хатааһылатан барбытым. Кэлин дьон бэйэ-бэйэлэриттэн истиһэн кэлэр буолбуттара. Харчыларын ууна-ууна “хатааһылат” диэн көрдөһөллөрө. Онуоха, “дьону үөрдэ таарыйа кыралаан ороскуоппун сабынарым баа буолуо суоҕа” диэн манньаҕа көтүтэр буолбутум. 

Инструкторым этэринэн, соҕуруу 3 тыһыынчаҕа көтүтэллэр үһү. Оттон 2 сыллааҕыта Хаҥаласка тиийэн Орто Дойдуга бэйэм 1,5 тыһыынчаҕа көппүтүм. Ол кэннэ бэйэбэр “итинник тэрили хайаан да ылыныахтаахпын” диэн сыал-сорук туруоруммутум.

Билигин көрдөстөхтөрүнэ, 1 тыһыынчаҕа хатааһылатабын. Дьонум үөрүү бөҕө буолааччылар. Оччоҕо бэйэм эмиэ үөрэбин, “дьону дьоллоотум” диэн астына саныыбын. Ол да буоллар, бу харчыны сырсар ньымам буолбатах. Дьон көрдөһүүтүн эрэ толоробун.

Кэлин улууһум дьаһалтатыттан ол-бу тэрээһиннэргэ “дьону хатааһылатыаҥ дуо?”, “тэрээһини киэргэт эрэ” диэн этиилэр киирдэхтэринэ, олору ылынан үлэлэһэр буоллум.

Кэр: Мантын сыаната син ботуччу буолуо?

– Паралетум сыаната – 570 тыһ. солк. Параплана (кыната) Соҕуруу Кэриэйэ оҥоһуга. Тэлиэгэтэ (трайка) Владимир куоракка оҥоһуллар. Мотуора – итальянскай. Маны барытын миэхэ “Альтаир-аэро” диэн кулууп булан-талан ыыппыта. Итини таһынан соҕурууттан кэлэр сыанатын уонна инструктор Татарстантан үөрэтэ көтөн кэлэр билиэтин сыанатын уйуммутум. Онон, ороскуотум барыта 650-чэ тыһ. солк. буолбута. Хата, үөрэҕим босхо этэ. Бүппүтүн кэннэ дастабырыанньа туттарбыттара.

Кэр: ИП быһыытынан манныгынан дьарыктанар төһө кэскиллээх буолуой?

– Өскөтүн биир санаалаах дьону түмэн, туристары аралдьытар туспа салаа оҥоһуннахха, кэскиллээх буолуон сөп эбит. Тоҕо диэтэххэ, маннык өҥө дьоҥҥо сонун. Элбэх киһи хатааһылыан баҕарар. Дьиҥэр, сэҥээрэр дьоҥҥо “үөрэтиэм” диэн тыл быктарабын ээ. Ону сорохтор куттаналлар, сорохтор “итиччэ харчы суох” дииллэр. Тус санаабар, аныгы үйэҕэ баҕа санаа баар буоллаҕына, кыаллыбат диэн суох быһыылаах.

Кэр: Махтал!  

Илья ОКОНЕШНИКОВ.