Өбүгэлэрбит “сүөһүлээх киһи өлөн-охтон биэрбэт” диэччилэр. Күн бүгүн олорон санаатахха, аһара сөпкө уонна мындырдык эппиттэр эбит. Былыр ааспыт хараҥа үйэлэри сэгэтэн көрдөххө, бурдук уонна оҕуруот диэни билбэт омук хоту сир тыйыс усулуобуйатыгар уонна хайдах тыыннаах хаалыаҕай? Сыспай сиэллээҕи, хороҕор муостааҕы эрэ иитэн, көрөн-харайан киһи-хара буолар буоллаҕа.

Холобурга диэн эттэххэ, будулҕаннаах 90-с сылларга саха омугу эмиэ сүөһү-сылгы өрүһүйбүтэ чахчы. Үлэ суох, хамнас-биэнсийэ хастыы да ый кэлбэт кэмигэр элбэх ыал өбүгэ төрүт дьарыгын сөргүтэн эрэ оҕотун-уруутун сүһүөҕэр туруорбута. Оннук дьылҕалаах дьонтон биирдэстэрэ: билигин бөдөҥ бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта Анастасия Васильевна Кырбасова.

Кимтэн кииннээҕий?

Анастасия Васильевна 1956 с. Бүлүү улууһун биир ыраах чиэски бөһүөлэгэр – Кыргыдайга – Анна уонна Василий Кырбасовтар дьиэ кэргэннэригэр төрдүс оҕонон төрөөбүт. Кырбасовтар, уопсайа, тоҕуста оҕоломмуттар. Ол гынан баран, ийэлэрэ көмүс чыычаахтара борбуйдарын көтөҕөр, улаатар, киһи-хара буолар саастарыгар кыайан тиийээхтээбэтэх. Эдэр дьахтары уодаһыннаах ыарыы обургу дэлби кэрбээн бу Орто дойдуттан эрдэ илдьэ барбыт. Инньэ гынан аҕалара Василий Васильевич, үйэтин тухары сопхуос хара үлэһитэ, суос-соҕотоҕун элбэх оҕотун атахтарыгар туруорар туһугар түүннэри-күнүстэри түбүгүрбүт.

Оҕо саас

 Ийэлэрэ суох буолбутун кэннэ, өр-өтөр буолбакка, аны улахан эдьиийэ күн сириттэн күрэммит. Инньэ гынан Анастасия дьиэҕэ-уокка аҕатын сүрүн көмөлөһөөччүтэ, өйөбүлэ буолбут. Ити курдук Настя кыыс бырааттарын-балыстарын көрөн-харайан, хара үлэҕэ эриллэн улааппыт. Ол буспута-хаппыта, билигин кэлэн санаатахха, кэлин сүөһү көрүүтэ курдук ыарахан үлэҕэ ылсарыгар, бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр бөдөҥ бааһынай хаһаайыстыбаны тэринэригэр улахан төһүү күүс буолбут эбит.

Куһаҕана диэн, үөрэххэ дьоҕурдаах кыыс, элбэх түбүккэ-кыһалҕаҕа баттатан, тииһиммэт-түгэммэт буолан, үрдүк үөрэхтэн маппыт. Ол да буоллар, Анастасия Васильевнаны үөрэҕэ суох киһи курдук көрбөккүн. Кэлин Дьокуускайга педколледжка кэлэн уһуйааччы үөрэҕин бүтэрбит. Онтунан 10 сыл устата төрөөбүт Кыргыдайын дьыссаатыгар бэриниилээхтик үлэлээбит. Ол кэннэ өссө киинэ-мэхээнньик биир сыллаах үөрэҕин ааспыт. Оччолорго Анастасия хайыы үйэ түөрт оҕолоох ыал ийэтэ эбит. Үөрэҕин туйгуннук бүтэрбитин кэннэ Санкт-Петербурга эбии үөрэттэрэ ыытаары гыммыттарын, оҕолоох-уруулаах, дьиэлээх-уоттаах киһи батынарга күһэллибит. Инньэ гынан, үөрэнэн баран эдэр дьахтар төрөөбүт Кыргыдайыгар төннөн эмиэ үлэ-хамнас үөһүгэр умса түспүт.

Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн ийэтэ

Анастасия Васильевна 27 саастааҕар кэргэнэ эмискэ ыалдьан түргэн баҕайытык суох буолбут. Инньэ гынан, түөрт оҕолоох эдэр ийэ сир-халлаан икки ардыгар чороҥ соҕотох туран хаалаахтаабыт. Хата, аҕата Василий Васильевич аттыгар баар буолан, олох ыарахаттарын этэҥҥэ туорууругар улаханнык көмөлөспүт.

 “Таҥара барытын көрөн олорор” дииллэр. Ол эбэтэр, көнө сүрүннээх үтүө киһиэхэ дьол-соргу, хойутаан эбэтэр эрдэлээн, син биир тосхойор. Ол курдук, Анастасия бэйэтин курдук элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт, кадровай булчут идэлээх Иван Николаевич Егоровы көрсөн, ыал буолбуттар.  

Күн бүгүн Анастасия Васильевна номнуо үлэһит дьон буолбут алта оҕолоох. “Үс кийииттээхпин, үс күтүөттээхпин, 13 сиэннээхпин уонна биир хос сиэннээхпин” диэн киэн тутта  кэпсиир. Кини кэргэнэ Иван Николаевичтыын Кыргыдай бөһүөлэгиттэн балтараа көстөөх сиргэ, уруккута сопхуос базатыгар, бөдөҥ хаһаайыстыбаны тутан олороллор. Ол хаһаайыстыбалара билиҥҥитэ 200-чэкэ сүөһүлээх. Онон мантан салгыы Кырбасовтар бачча улахан хаһаайыстыбаны хайдах тэриммиттэрин, итиэннэ хайдах билигин үлэлэтэ-хамсата олороллорун туһунан кэпсэтэбит.

Икки ынахтан саҕаламмыт

 1993 с. Анастасия Васильевна кэргэнин уонна бырааттарын кытта кыттыһан бааһынай хаһаайыстыба тэринэргэ быһаарыммыттар. Аҕалара Василий Васильевич сүөһүлээҕин “начаалынай хапытаал” оҥостубуттар. Онто даҕаны, баара-суоҕа икки ынах уонна икки борооску эбитэ үһү. Ол сүөһүлэрин хас эмэ сыл идэһэлээбэккэ иитэн испиттэр. Инньэ гынан, аҕыйах сылынан уон ынахтаммыттар, онтон сүүрбэ, онтон отут. Кэлин “Дьиэ кэргэн пиэрмэтэ” диэн бырагыраамаҕа хапсан, “Мастаах” ТХПК-ттан 15 племенной сүөһүнү эбии аҕалтарбыттар.

Ол кэмтэн ылата балай да уһун кэм ааста, сүөһүлэрэ-астара биллэ элбээтэ. Бу сайын хаһаайыстыба 290-ча сүөһүлээх сайылаата. Онтон күһүн 50-ча сүөһүнү идэһэлээтилэр. Онон 240-ча муостааҕы кыстыкка киллэрдилэр.

Анастасия Васильевна “биһиги ким да мунньуммут баайыгар кэлэн тиэрэ түспэтэхпит, барытын бэйэбит хара көлөһүммүтүнэн булуммуппут” диирэ оруннаах уонна сиэрдээх эбит. Кини “сүөһү үөскээтэҕинэ үөскүүр эбит. Ол туһугар сылайары-элэйэри аахсыбакка туран үлэлиэххэ эрэ наада”, – диэн эбэн этэр. Кырдьык, даҕаны, сүөһү үлэтэ – ыарахан, сылаалаах, биир да күн өрөбүлэ суох күүс үлэтэ.  

Хаһаайыстыба бүгүҥҥү үлэтэ

Хаһаайыстыба билиҥҥитэ 102 ыанар ынахтаах. Бу сайын устата күҥҥэ 2-лии туонна үүтү ыан 180 туонналаах былааннарын холкутук толорбуттар. Бааһынай хаһаайыстыба салайааччыта Анастасия Васильевна этэринэн, өссө да элбэх үүтү ыахтарын эбии аһылык бэлэмнээһинэ кыайтарбат үһү. Ол курдук сиилэс бэлэмниэхтэрин уонна элбэх сыллаах оту үүннэриэхтэрин – чугас эргин бааһына суох.

– Биир хаһаайыстыба ыһыы үлэтин кыайар кыаҕа суох. Сир кырсын алдьатыы, хорутуу, ыһыы – туспа тиэхиньикэ наада. Бастатан туран, онтубут суох. Иккиһинэн, сир суох. Арай сирдээхпит, тиэхиньикэлээхпит буоллар, эбии аһатыыны күүһүрдүө этибит. Биллэрин курдук, “сүөһү үүтэ – тылыгар”, – диэн пиэрмэр санаатын үллэстэр.

 Бэлиэтээн эттэххэ, Кырбасовтар кэнники сылларга үүттэрин туттарбат буолбуттар. Пиэрмэ бөһүөлэктэн ыраах турар. Аны суола-ииһэ куһаҕана, ылбычча киһи төттөрү-таары көҥүл тиэстэр кыаҕа суох. Онон пиэрмэ үүтэ миэстэтигэр астанар.

Түөрт сыл анараа өттүгэр урбаан пуондатыттан кирэдьиит ылан, уу таһар массыына атыыласпыттар, таас дьиэлээх арыы сыаҕын туттубуттар. Ол сыах толору хааччыллыылаах, сойутар тэриллээх, үүт эрийэр аныгы аппарааттаах, морозильниктаах. Маны барытын анал үөрэхтээх технолог кэтээн-манаан үлэлэтэр. Онон Кырбасовтар алаастарыттан ырааппакка эрэ үрдүк хаачыстыбалаах үүт бородууксуйатын оҥорон таһаарар буолбуттар.

Бу сыах сайын күҥҥэ 40 киилэ сүөгэйи эрийэн, күн өрүү-өрүү 4-түү дьааһык арыыны оҥоро турбут. Бородууксуйаларын Кыргыдай уонна Бүлүү маҕаһыыннарыгар киирэн туттараллар. Кыһынын өссө Ньурбаҕа уонна Үөһээ Бүлүүгэ тиийэ атыылыыбыт дииллэр. Дьон-сэргэ сибиэһэй арыыны хамаҕатык ылар. Арыыларын сыаната удамыр, киилэтин 450 солк. атыылыыллар.

Маны сэргэ, хаһаайыстыба сылын аайы 5-тии туонна курдук ынах этин бэлэмниир. Онтун сорҕотун Кыргыдай оҕо саада уонна оскуолата дуогабарынан ылаллар. Онтон ордубута Бүлүү куоратыгар атыыланар. “Ынах этэ олох былдьаһык буолааччы. Үксүн мэлдьи ылар дьоммут ылаллар”, – диэн кэпсиир Анастасия Васильевна.

Мастаах эбэ кытылыгар

 – Анастасия Васильевна, тоҕо бөһүөлэктэн итиччэ чиэски сиргэ көспүккүтүй?

– Элбэх сүөһүнү көрөр буоллаххына, сир боппуруоһа кытаанахтык турар. Инньэ гынан, бөһүөлэктэн балтараа көстөөх Мастаах эбэ кытылыгар көспүппүт. Онно 100 гаа мэччирэҥнээхпит, 101 гаа ходуһалаахпыт. Бөһүөлэк таһыгар итиччэ иэннээх сир суоҕун тэҥэ. Ону да оттуур ходуһабыт арендаҕа сылдьар. Сирбит син биир тиийбэт. Сүөһүнү кыстатар кыһалҕаттан, уһун сайыны быһа дьон ордорбут, оттооботох сирдэрин барытын “тиниктиибит”.  Хата, быйыл үчүгэй дьыл туран, кыстык оппутун син булуннубут – 520 туоннаны. Эбии уотурба, сенаж атыылаһыахпыт.

Окко оҕолорум, сиэннэрим кэлэн күргүөмүнэн көмөлөһөн абырыыллар. Ону таһынан, сороҕор хамнаска дьону көмөлөһүннэрэбит. Оттон бааһынай хаһаайыстыба бэйэтэ 10 үлэһиттээх. Олортон сорохторо хара тэриллиэхпититтэн ыла үлэлэһэллэр.

– Ойдом олорон үлэлииргэ-хамсыырга усулуобуйа хайдаҕый?

– Күүспүт баарынан тэрийэ сатаатыбыт. 2012 с. Россельхозбаантан 12 мөл. солк. кирэдьиит ылан, 2014 с. 100 сүөһү турар таас хотонун тутан үлэҕэ киллэрбиппит. Ол хотоммут толору механизациялаах, үлэһиттэргэ душтаах, сылаас туалеттаах, сынньанар сирдээх. Ити иннинэ өссө икки улахан мас хотону тутан үлэлэтэ турбуппут. Ону таһынан, тиэхиньикэбитигэр анаан биэс гараас, 12х8 иэннээх таас арыы оҥорор сыах туттубуппут. Үлэһиттэргэ диэн икки этээстээх дьиэлээх этибит. Онно эбии быйыл 200 кв. м. иэннээх саҥа дьиэни тутан дьэндэтэн кэбистибит. Сайынын базаҕа водопровод үлэлиир. Онон оҕуруокка туттар ууга кыһалҕаламмаппыт. Тыа сиригэр дьон уокка аһара моһуогурар. Кыра тыалга-кууска баран хаалан сордотолуур. Онон үүтү-аһы аһытымаары, 2 аварийнай диисэл ыларга күһэллибиппит. От үлэтин кэмигэр икки толору мехзвенону тэрийэр кыах баар.

– Улахан хаһаайыстыба туох кыһалҕалары көрсөр эбитий?

– Кыһалҕа элбэх буоллаҕа. Баҕар, туораттан көрдөххө, барыта этэҥҥэ курдук буолуо. Ис дьиҥэр киирдэххэ, күннээҕи кыһалҕа диэн хара баһаам буоллаҕа.

Таас хотоммутун туттарбыт саҕана тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытта ороскуоппут сорҕотун толуйалларын курдук кэпсэтиилээх этибит. Ону ол миниистирбит уурайан хаалбыта, ону кытта ол кэпсэтиибит эмиэ хаалла быһыылаах.

Аны дьону үлэлэтэр буоллаххына, хамнастарын кэмигэр төлөөһүн, нолуогуҥ, тиэхиньикэ уматыгын, сапчааһын булуу, саҥардыы, о.д.а. аата-ахсаана кыһалҕалар төрөөн тахса турар буоллахтара. Онон бөдөҥ хаһаайыстыбаҕа кыра кыһалҕалары аахсыбатаххынаа эрэ киһи-хара буолаҕын.

– Арҕаа Дьобуруопаҕа пиэрмэр диэн олус ытыктанар идэ. Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр дьарык. Эн оҕолоруҥ туйаххын хатарыахтара дуо?

– Оҕолорбор эрэлим улахан. Бары кыра саастарыттан үлэлээн улааппыт дьон. Сиэннэрим эмиэ биир оннуктар. Уолаттарым да, кыргыттарым да бары ынаҕы ыыллар. Билигин икки уолум Василий уонна Юрий хаһаайыстыбаҕа мэлдьи үлэлэһэллэр, аттыбытыгар бааллар. Кинилэр бу дьарыкпытын салгыахтара, өссө сайыннарыахтара диэн бигэ эрэллээхпин.

– Дьиэ кэргэниҥ туһунан кэпсиэҥ дуо?

– Улахан кыыһым Степанида – урбаанньыт, Бүлүү куоратыгар олорор. Василий – Кыргыдайга тыа хаһаайыстыбатын испэсэлииһэ. Юрий – юрист идэлээх да, хаһаайыстыбабытыгар үлэлэһэр. Төрдүс оҕом Марианна –  учуутал, Аммаҕа кийиит буолан барбыта. Кыра кыыс уонна кыра уол Дьокуускайга олорон үлэлииллэр. Оҕолор бары утуу-субуу кэлэн көмөлөһөллөр, ыалдьыттаан бараллар. Бэлиэ дааталарга, холобур Саҥа дьылга, бары хайаан да бииргэ мустабыт, үөрэ-көтө бырааһынньыктыыбыт. Оттон кэргэним Иван Николаевич – эркин курдук эрэнэр киһим. Кини көмөлтөтө, сүбэтэ-амата баар буолан, хаһаайыстыбабыт баччаҕа диэри тиийэн кэллэҕэ.

– Үлэһит дьиэ кэргэн үтүө үгэскит элбэҕэ буолуо?

– Элбэх бөҕө буоллаҕа. Аҕабыт уонна оҕолор ырыаһыттар. 2000 сыллаахха “Бастыҥ дьиэ кэргэн” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэскэ 2-с миэстэ буолар чиэскэ тиксибиппит. Ити кэннэ улууска ыытыллар тыа хаһаайыстыбатын күнүгэр аналлаах күрэскэ “Талба таҥас” диэн анал ааты ыла сылдьыбыппыт. Ити курдук дьиэ кэргэнинэн кэккэ сэмэй ситиһиилэрдээхпит.

Бырааһынньыктарга бары күргүөмүнэн мустабыт. Кыргыттарбын кытта иистэнэрбин сөбүлүүбүн. Бэргэһэ, унтуу, сон, үтүлүк, кээнчэ тигэбит. Сиэннэрбин бэйэм таҥыннара сатыыбын. Аҕабыт булчут буолан түүлээҕи булар. Дьиҥинэн, бастаан улахан кыһалҕаттан иистэнэргэ үөрэммитим. Элбэх оҕону атыылаһан таҥыннарыах диэтэххэ, үлүгэрдээх элбэх үп-харчы наада буолара. Ол иһин кыра кыралаан бэйэм тигэр этим.

Аҕабыт булт диэн баран муннукка ытаабыт киһи. Уолаттара эмиэ оннуктар. Иллэҥ кэм көһүннэ да тыаҕа түһэ тураллар.

Сайынын саха дьонун сиэринэн сир астыыбыт. Чугас эргин тыаҕа туох барыта үүнэр. Моонньоҕон, хаптаҕас, отон, сугун, оннооҕор хотулар сөбүлүүр болбукталара (морошка) эмиэ. Аны туран, улахан оҕуруоту көрөбүт. Хортуоппуй, хаппыыста, моркуоп, сүбүөкүлэ, оҕурсу, помидор үүннэрэн эбии гынабыт.

– Эн санааҕар, сүөһүнү көрүү-истии сүрүн кистэлэҥэ туохха сылдьар эбитий?

– “Саха дьоно сатаабатын сатыыбыт” диир кыаҕым суох. Арай, ньирэйдэрбин былыргылыы күҥҥэ 2-тэ суоскалыыбын. Онон эриллибит үүппүт ханна да тоҕуллубат, бүтүннүү туһаҕа барар. Аны туран, ньирэйдэргэ өссө күүскэ уотурба сиэтэбит. Уопсайынан, үчүгэй көрүүгэ-истиигэ турбут ньирэй, улааттаҕына төрөлкөй сүөһү буолар эбит диэн санааҕа кэллим.

Ааспыкка Чурапчыттан кэлэ сылдьыбыт дьон сүөһүлэрбин көрөн баран наһаа сөхтүлэр. “Ханнааҕыларый?” дииллэр. “Ханнааҕы да буолбатахтар, бэйэм сүөһүлэрим” диибин.

Иллэрээ сыл ол диэки бара сылдьан, “сүөһүлэрэ төннөн эрэллэр дуу, тугуй?” диэн дьаархана көрбүтүм. Санаабар, аһара кыра, аһаах курдук этилэр. Ити – хаан өр кэм уларыйбатын туоһута. Мин хаан уларытыытыгар улахан болҕомтобун уурабын. Искусственнай буоһатыы оннугар үчүгэй племенной оҕуһу тутар быдан ордук дии санаатым. Дьиҥэр, искусственнай буоһатыы бэл сэбиэскэй былаас саҕана соччо-бачча кыаллыбатаҕа. Ол оннугар хаһаайыстыбаҕа племенной оҕус диэн кыаллар дьыала. Бэйэм оннук оҕустаахпын. Бу практика атын хаһаайыстыбаларга эмиэ тэнийиэн сөп этэ.

– Арай биир үтүө күн т/х-тын миниистирэ буолан уһуктубуккун. Оччоҕо бу салааҕа туох уларытыылары киллэриэҥ этэй?

– Дьэ, ол саарбах буолуо (күлэр). Арааһа, үлэ усулуобуйата тупсуутугар күүскэ ылсыам эбитэ буолуо. Сайдыылаах үйэҕэ олоробут диэхтиибит да, сүөһү үлэтигэр син биир сүүс сыллааҕы курдук үлэлии олоробут. Онон дьон толору механизациялаах, аныгы тииптээх хотоннору тутталларыгар бырыһыана суох кирэдьииттэри дуу, заемнары дуу биэрэллэрин туруорсуом этэ.  Уопсайынан, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы көдьүүһэ улаатарын туһугар элбэх үлэ барыан наада. Ол курдук батарыы, ырыынак тиһигэ сайдыахтаах. Оччоҕо тыа хаһаайыстыбатын хамнаһа үрдүөҕэ. Бу салааҕа хамнас аччаабыта 50 тыһ. солк. буолуон сөп этэ, оччоҕуна эрэ тохтубут көлөһүммүт боруостанар кыахтаах. 

Кэлин эдэрдэри өйүүр буолбуттара олус үчүгэй. Онон саҥа көлүөнэ пиэрмэрдэр үөскээн эрэллэр. Ол гынан баран бастаан саҕалыылларыгар өйөөн баран, кэлин бүтэн хаалаллар. Дьиҥэр, атахтарыгар турбут хаһаайыстыбалары эмиэ өйүүллэрэ буоллар, бу үлэ кэскилэ, түмүгэ өссө тупсуо этэ.

– Анастасия Васильевна, сиһилии кэпсээниҥ иһин барҕа махтал! Өссө да элбэх ситиһиилэри баҕарабыт!

********

Кырдьыгынан эттэххэ, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээн киһи ордугургуур гына баай-талым олохтоммут, чэчирээн барбыт киһи кэмчи. Ол гынан баран эбии дохуот, сибиэһэй эт, үрүҥ ас мэлдьи остуолга баар буолуоҕа, оҕо-уруу тот, сарсыҥҥыга эрэллээх сылдьыаҕа. Ырааҕы ыатаран көрөр эбит буоллахха, дьиҥинэн, ол буоллаҕа – дьол диэн. Аны туран, ханнык баҕарар уустук кэмҥэ ас-үөл көмүстээҕэр үрдүктүк сыаналанар үгэстээх. Харчыны, көмүһү сиэн топпут суоҕа да буолуо, оттон сүөһүлээх киһи, хаһан да тутайбат.

Илья ОКОНЕШНИКОВ.