Анал үөрэҕэ суох эрээри, айылҕаттан талааннаах худуоһунньук Георгий Васильевич Дьячковскай урбаан ураты суолунан айаннаан иһэр. Кини Чурапчыга биллэр-көстөр өйдөбүнньүк бэлиэлэри, мэҥэ таастары оҥорооччу. Өскөтүн көннөрү худуоһунньук холустаҕа уруһуйдуур буоллаҕына, Георгий гранит курдук бөҕө тааска айар дьоҕура арыллар.

          Чурапчы улууһа хас сырыттаҕым аайы тугунан сөхтөрөрүй? Өйдөбүнньүк бэлиэлэринэн, үгүс пааматынньыктарынан. Бука, устуоруйаны үйэтитии чааһыгар Тааттаны кытта араа-бараа иһэр быһыылаах. Манна Аҕа дойду сэриитигэр, Чурапчы көһөрүүтүгэр, улуус чулуу дьонугар аналлаах бэлиэ таастар аата-ахсаана суох элбэхтэр. Аҥаардас улуус киинин тоҕус томторун аайы тус туһунан суруктаах-бичиктээх аарыма таастар турбуттара да элбэҕи этэр. Аны бу аҕыйах сыллааҕыта Чаачыгыйга, ол аата улуус кыраныыссатыгар, хас биирдии Чурапчыттан төрүттээх киһи уйадыйан ылар, дууһатын долгутар Чурапчы алдьархайыгар аналлаах дириҥ ис хоһоонноох өйдөбүнньүк комплекс турбута. Устуоруйа кэпсииринэн, чугас дьоммут барахсаттар, үгүстэрэ төрүт дойдуларыттан букатыннаахтык арахсыахтарын, төннүбэттии барыахтарын иннинэ, бу сиргэ тохтоон, сынньанан, үссэнэн ааспыттара эбитэ үһү. Ол кэннэ уһук хоту диэки өлүү-сүтүү аргыстаах айанныы тураахтаабыттар...

          Ол долгутуулаах түгэни таас уонна тимир курдук дууһата суох, тымныы эттиктэргэ олус талааннаахтык, дьон кутун-сүрүн таарыйардыы Георгий Васильевич эт илиитинэн чочуйан оҥорбут эбит. Кини ураты оҥоһуга манан эрэ бүппэт. Улуус киинин сүрүн болуоссатыгар, Кыайыыга аналлаах сквердэригэр, о.д.а. кэрэхсэбиллээх сирдэригэр кини айымньылара элбэхтэр. Ону сэргэ хас бөһүөлэк аайы өйдөбүнньүк түөлбэлэргэ Дьячковскай хатыламмат буочарын эмиэ булан көрүөххэ сөп.

Удьуор худуоһунньук

          – Аҕам Василий Николаевич Дьячковскай – талааннаах мэтириэт уруһуйдааччы. Сойуус саҕана өрөбүлүүссүйэ аҕа баһылыктарын мээнэ уруһуйдуур бобуулаах этэ. Оттон аҕам Ленин курдук улуу салайааччылар мөссүөннэрин уруһуйдуур таһымнаах худуоһунньук. Арааһа, ол кини талаанын утумнаабыппыт, – диэн кэпсээн саҕалыыр Георгий.

          Ол гынан баран Георгий Васильевич олоҕун тута худуоһунньук быһыытынан саҕалаабатах эбит. Бэйэтэ этэринэн, оскуолаҕа нэһиилэ “үс” сыанаҕа үөрэммит. Ол эрээри, баардаах баара өтөр буоллаҕа. Үөрэҕэр мөлтөҕүн дьоҕурдаах уол уруһуйунан таһаарар эбит. Соннук оскуолаҕа мэлдьи эркин хаһыаттарын, киэргэтиилэрин барытын уруһуйдаан, хас чиэппэр аайы туйгун үөрэнээччилэри кытта тэбис-тэҥ кэккэҕэ туран дириэктэри кытта илии тутуһар, хайҕал сурук ылар эбит.

          Кэлин, ортоку кылаастарга, уол муусука оскуолатыгар сылдьыбыт. Онно аҕата уруһуй уруоктарын ыытара үһү. “Аҕабар үөрэнэр этим. Кини олус элбэххэ үөрэппитэ уонна күн бүгүнүгэр диэри үөрэтэ, үлэбэр-хамнаспар көмөлөһө, сүбэ-ама буола сылдьар”, – диэн аҕатыгар махтана саныыр.

          Хомойуох иһин, оскуола кэннэ Георгий худуоһунньук үөрэҕэр киирбэтэх. Инньэ гынан, 42 сааһыгар диэри дьиэ кэргэнин иитэр туһугар араас хара үлэҕэ барытыгар ылсан үлэлии сылдьыбыт.

          – Өр да өр кэтэх хаһаайыстыба туппуппут. Дьоммун кытта сүөһү, сибиинньэ иитэн сордонор этибит. Бэйэм хачыгаарынан, харабылынан үлэлиирим. Ыйга 10 тыһ. солк хамнастааҕым. Маннык хамнаһынан ырыынак үйэтигэр дьиэ кэргэҥҥин кыайан ииппэккин. Уолаттарым кыраларыгар өссө син тулуктаһар этибит. Онтон улааппыттарыгар, устудьуоннуу барар саастара тирээн кэлбитигэр, харчы бөҕө наадатын өйдөөбүтүм. Онон олохпун тосту уларытар кыһалҕатыгар түспүтүм. Уруһуйбар сыыйа төннөргө, онтон дохуоттанарга быһаарыммытым, – диэн Георгий салгыы кэпсиир.

Ураты урбаан

          40 сааһын куоһаран баран Георгий Дьячковскай урбаан ураты көрүҥэр үктэнэргэ быһаарыммыт. Киһи мээнэ ылсыбат үлэтинэн – ритуальнай өҥөлөрүнэн – барбыт. Ол саҕана бу ырыынак Чурапчыга букатын аһаҕас турар эбит. Биллэрин курдук, саха дьоно маннык үлэни аньыыргыыбыт, сөбүлээбэппит, өлүүнү-сүтүүнү тумна сатыыр үгэстээхпит. Ол эрээри бу орто дойдуга букатынныы кэлбит суох, бары хаһан эрэ син биир “төннөбүт”. Ол сиэрин-туомун эмиэ ким эрэ сиэрдээхтик, дьоһуннук оҥоруон наада.

          Дьиҥинэн, “ритуальнай өҥө” диэтибит да, Георгий үлэтэ бокуонньугу кытта ыкса алтыһыыта суох дьарык. Кини иин даҕаны хаспат, хоруоп даҕаны оҥорбот. Урбаанньыт бокуонньук мөссүөнүн гранит тааска уруһуйдаан, аатын-суолун суруйан үйэтитэр, атыннык эттэххэ, өйдөбүнньүк бэлиэ оҥорон туруорар.   

          – Маннык үлэҕэ ылсаргын аньыырҕаабатаҕыҥ дуо? – диэн ыйытабын.

          – Эдэрбэр, баҕар, аньыыргыам этэ. Оттон мин 42-бэр саҕалаатаҕым дии. Олоҕу билэн-көрөн, дьоһун саас аартыгар үктэнэн баран. Онон, сааһым сөп түбэһэр этэ, – диэн киһим хоруйдуур.

          Бастаан тааска уруһуйдуон, ИП буолуон иннинэ Георгий быраатыгар, биллэр худуоһунньукка Николай Николаевич Друзьяновка сүбэлэттэрэ бара сылдьыбыт. Киһитэ: “Өскөтүн биир мэтириэти сатаан уруһуйдаатаххына, атыттары холкутук уруһуйдуоҥ”, – диэн сүбэлээбит. Инньэ гынан, биир күн кыһамньы, дьулуур бөҕөнөн граникка мэтириэти уруһуйдаабыт. Онто – табыллыбыт. Инньэ гынан ол уруһуйтан эрэх-турах санааланан, урбааҥҥа ылсарга кытаанахтык былааннаммыт.

“Иэс үлэлиир этим...”         

           “Бастаан саҕалыырбар биир да уурунуу харчым суох этэ. Санаан да көрдөххө, ол 10 тыһ. хамнаска сылдыбыт киһи туох уурунуулаах буолаахтыай”, – диэн билинэр билигин ситиһиилээх урбаанньыт. Онуоха бииргэ үөрэммит доҕотторо күүс-көмө буолбуттар. Чуолаан Егор Николаевич Попов (“Сайдам” киин дириэктэрэ) үбүнэн-харчынан көмөлөспүт, өйөөбүт.

          Саха сиригэр граниты үксүн Кытайтан аҕалаллар. Биир оннук гранитынан дьарыктанар тэрилтэ – “СахаГранит” ХЭУо буолар. Бу тэрилтэ эмиэ урбаанньыт бастакы хардыыларын оҥороругар улаханнык көмөлөспүт, чуолаан матырыйаалы иэс биэрэр эбит.

          – Маннык өйдөбүнньүк бэлиэлэри оҥорор дьарыктаах урбаанньыт илин эҥээргэ суос-соҕотох этим. Билигин даҕаны соҕотохпун. Онон „дьыалата кэскиллээх буолууһу“ диэн граниты саҥа саҕалыырбар иэс биэрэр этилэр, – диэн Георгий кэпсиир.

          Ситинник Дьячковскай кыра кыралаан ылсыбыт дьыалатын сайыннаран, кэҥэтэн барбыт. Өскөтүн бастакы уруһуйдарын үчүгэй тэрилэ суох буолан, көннөрү өтүйэнэн тоҥсуйан оҥорор эбит буоллаҕына, күн бүгүн үлэтин сорҕотун анал тааска суруйар, уруһуй түһэрэр принтергэ оҥорторор. Онно киниэхэ кыра уола Константин көмөлөһөр.

“Урбаанньыттарга өйөбүл суох буолбатах...”     

          – Урбаанньыттарга көмө суох диэбэппин. Таба туһаннахха, баар, – диир Георгий. Ол курдук, урбаанньыкка биир бастакынан Чурапчыга кластернай биисинэс түөлбэтигэр учаастак биэрбиттэр. Эмиэ биир бастакынан ол учаастагар туттубут үлэлиир мастарыскыайыгар гааһы киллэрбиттэр. Аны урбааны өйүүр киин нөҥүө чэпчэтиилээх усулуобуйалаах биэс сыллаах заем ылар дьолломмут. Онтунан 2 ыстаныак атыыласпыт уонна киэҥ-куоҥ таас мастарыскыай туттубут.

          – Оннук заем ыларга, бастатан туран, биисинэс былаан ирдииллэр. Өскөтүн биисинэһиҥ барыстааҕын, бэриллибит харчыны төлүүр кыахтааххын дакаастаахтаххына, көрдөөбүт суумаҕын биэрэллэр. Билигин номнуо үс сыллаах иэспин саптым, икки сылы төлүүрүм хаалла, – диэн урбаанньыт үөрэр.

“Табыллыы” диэн өйдөбүл баар эбит...

          Күн бүгүн Георгий Васильевич урбаана сайда турар. Өскөтүн урукку өттүгэр сүрүн дохуоту “ритуальнай” өҥөлөрө аҕалар эбит буоллахтарына, билигин хайысхата сыыйа уларыйбыт, тутуу өттүгэр охтубут.

          – Үлэлээбитим номнуо 10 сыл буолла, – диир. – 2008 сыллаахха ИП буолбутум. Бастаан наар өлбүт дьон мөссүөннэрин тааска үйэтитэр эбит буоллахпына, кэнники сылларга үксүн өйдөбүнньүк комплекстарынан, пааматынньыктарынан, сквердэринэн дьарыктанабын. Улахан уолум Николай көмөтүнэн тиэндэрдэргэ кыттабын, улуус сакааһын толоробун. Соннук үлэлээн билиҥҥитэ бөһүөлэктэргэ араас устуоруйа кэрэһиттэрин оҥортоотубут. Сир-сир аайы мин үлэлэрим туралларыттан үөрэбин.

          Ол гынан баран сүтүктээхтэргэ сакааһынан эмиэ үлэлиибин. Чурапчы уонна ыаллыы Таатта дьоно көрдөһөөччүлэр. Итиннэ бастаан олох чугас киһилэрин сүтэрэн аһыыга баттаппыт, иэдэйбит дьон кэлээхтииллэр. Оттон, үгэс быһыытынан, өйдөбүнньүк таас сыл буолан барар биирдэ турар. Ол кэм устата дьон аһыыта арыый да намырыыр, уоскуйаллар. Чугас киһилэригэр аналлаах пааматынньык турдаҕына, үтүө киһи иннигэр иэстэрин толордохторуна, дьон аһара үөрэллэр, ис дууһаларыттан махтаналлар. Оччоҕо мин сөптөөх суолунан баран иһэрбэр, дьоҥҥо туһалааҕы оҥорорбор өссө төгүл итэҕэйэбин, – диэн худуоһунньук бэйэтин үлэтин уустук өрүтүн арыйар.

Инники былааннар

Уолаттара аҕаларыгар улаханнык көмөлөһөллөр. “Ритуальнай” өҥөлөртөн саҕалаан баран устуоруйаҕа суолталаах өйдөбүнньүктэри оҥоһууга тиийэ сайдыбыттар. Онно кинилэргэ айар дьоҕурдара улахан оруолу оонньообут. Билигин бу дьон аныгы “Mirtels” (Арассыыйа оҥоһуга) диэн лазернай ыстаныактаахтар. Онтуктарын көмөтүнэн хайдах баҕарар уустук суруктаах-бичиктээх таас оҥоһуктары, эрэкэлээмэ стеллажтарын оҥоруохтарын сөп. Ону таһынан гранит тааска уруһуй үс көрүҥүн сатыыллар: лазернай гравировка, илии гравировката уонна өҥнөөх гравировка.

          – Таас пааматынньыктары киһи сайын эрэ туруорар кыахтаах, ол иһин миэбэл оҥоруохпутун баҕарабыт. Ыстаныакпытын хайыы үйэҕэ ылбыппыт. Үлэлэтэрбит эрэ хаалла, – диэн бу ыал аҕа баһылыга санаатын үллэстэр.

          Бу курдук, үйэтитии курдук уустук эйгэҕэ талаанын таба туһанан Георгий Васильевич Дьячковскай үлэлии-хамсыы сылдьар эбит.

Түмүк оннугар

          Саха киһитэ барыта талааннаах. Өскөтүн бэйэҕит талааҥҥыт урбаан хайа эрэ көрүҥэр сөп түбэһэр эбит дии санаатаххытына, ылсан көрүөххүтүн сөп. Ырыынак үйэтигэр айылҕаттан бэриллибит дьоҕур – харчы уонна дохуот. Баҕар, таба тайанан, Георгий курдук улуускутугар урбаан саҥа көрүҥүн төрүттүөххүт.

Илья ОКОНЕШНИКОВ.