“Баһылай Боппуок диэтэххинэ, биир дойдулаахтарым, бука, билбэттэрэ буолуо, соһуйуохтара. Чурапчылар бары кэриэтэ миигин Бааха Уус диэнинэн ордук билэллэр”, – диэт, Василий Степанович Попов дорооболоһон илии тутуста.

Бааха Уус

Василий Попов-Бааха Уус 1976 сыллаахха Мырылаҕа Степан Афанасьевич уонна Ульяна Васильевна Поповтар диэн ыалга бастакы оҕонон күн сирин көрбүт. Тыа сиригэр оҕо барыта хара үлэҕэ уһаарыллан, айылҕалыын алтыһан улаатар. Ол сиэринэн, Баһылай сүөһү-сылгы көрөн, сайыҥҥы өҥүрүк куйааска оттоон, үлэлээн-хамсаан борбуйун көхтөхпүт, киһи-хара буолбут. Оскуола кэннэ аны дьиҥнээх эр киһи буолуу кытаанах оскуолатын аармыйаҕа, Чита куорат анныгар ааспыт.

Ийэ дойдутугар ытык иэһин төлөөн кэлбит эдэр киһи 1994 сыллаахха “Киэргэ” маҕаһыын ювелирга салаатыгар маастар И.Г. Николаевка үөрэнээччинэн киирбит. “Киэргэлэр” тимиргэ сыстаҕас уолу 3 ый үөрэтэн баран үлэҕэ ылбыттар. Соннук үс сыл үлэлээн баран, дьиҥнээхтик идэтийээри, 1997 сыллаахха Одьулуун СПТУ-тугар үөрэххэ киирбит. Онно “ювелирнай үлэ техник-технолога” идэни баһылаабыт. Дьэ, итинтэн ыла Бааха Уус туспа ыйдаах-күннээх айар үлэтэ саҕаланар.

Күн бүгүн

Бүгүн Бааха Уус саха чулуу уустарын кэккэтигэр киирэр дэгиттэр дьоҕурдаах уус. Дьиэ-уот, булт-алт “тимирин” барытын охсор, таптайар. Киһи сөҕөрө диэн, кини оҥоһуктара ураты дьиҥ сахалыы тыыннаахтар. Бэл диэтэр, улахан оҥоһуктара этитиилээх, алгыс тыллаах-өстөөх сурук-бичик харысхаллаахтар. Онтун кини былыргы өбүгэ суругунан – рунанан -- суруйан хаалларар эбит.

Мин сылдьар күммэр Баһылай “Дархан Уус” быыстапкаҕа кытта бараары бэлэмнэнэ олорор этэ. Онон, бэркэ түбэстим. Тоҕо диэтэххэ, ким да кини илиититтэн тахсыбыт, ким да таарыйан көрө илик бастыҥ оҥоһуктарын аан бастакынан көрөр, тутар-хабар дьоллоннум. Биллэн турар, быыстапкаҕа бу оҥоһуктара үксэ атыыга барар буоллахтара. Аны туран, батыйа, батас курдук сэрии сэбин кэллиэксийэлээччилэр Москубаттан тиийэ сакаастаан оҥортороллор эбит.

Мандар Уус үөрэнээччитэ

Бааха Уус аҕатынан эһэтэ Охонооһой Боппуок былыргы атах таҥаһын улларааччы, иистэнньэҥ эбит. Биллэрин курдук, оччотооҕу дьон этэрбэһи уу киирбэт гына сатабыллаахтык тигэн-уллараран оҥороллоро. Ол эмиэ сатабылы эрэйэрэ өйдөнөр. Хос эһэлэрэ эмиэ уһанар идэлээх дьон эбиттэрэ үһү. Онон, Баһылай уус буолар дьоҕура хантан силиктээҕэ-мутуктааҕа ырылхайдык көстө сылдьар. Өбүгэ саҕаттан сахаҕа уус буолуу көлүөнэттэн көлүөнэҕэ утумнанар, омук баарын тухары “өлбөт-сүппэт үөстээх” идэ буоларын бу Баһылай да холобуругар көрүөххэ сөп.

Кэлин Баһылай Борис Неустроев-Мандар Ууска тиийэн уруудаттан болгуо тимири уһаарарга, күндү таастары кытта үлэлииргэ, сытыы биилээҕи охсорго, онтон да атын уһаныы ньымаларыгар, албастарыгар дьаныһан туран уһуйуллубут. Дархан Уус ыһыаҕар Мандар Уус бэйэтин тоҕус бастыҥ үөрэнээччитигэр, ол иһигэр Бааха Ууска, Дархан Уус ааты иҥэрбит уонна суохапчы туттартаабыт. Итинэн улуу уус бэйэтин кэннэ саха омук уһанар култууратын, сиэрин-туомун, дириҥ өйдөбүллэрин дьоҥҥо-сэргэҕэ, норуокка тарҕаталларыгар көҥүл биэрбит. Ону сэргэ, Баһылай ол сылдьан Сарыал Бүлүүкүн диэн биллэр уустан эмиэ билии-көрүү сомсубут. Дамаск тимирин охсорго, ойуу түһэрэргэ үөрэммит.

Күн бүгүн Василий Попов-Бааха Уус бэйэтэ эмиэ эр дьону уһаныы кистэлэҥнэригэр уһуйар. Холобур, киниэхэ хаһыс да сылын Дмитрий Барашков, Виктор Кычкин уонна Уйбаан Иустинов туругуран туран дьарыктаналлар. Ону таһынан Хорбут сайылыкка оҕо сайыҥҥы лааҕырын үлэлэтэр. “Оҕо кута-сүрэ ыраас, киртийэ илик буолан, өбүгэ билиитин-көрүүтүн түргэнник ылынар” диэн уус бэйэтин санаатын этэр. “Саастаах дьон, өскөтүн айылҕаттан дьоҕурдаах эрэ буоллахтарына, дьулуур, тулуур уонна дьаныар күүһүнэн уус уустук эйгэлээх мыраанын дабайаллар” диир. Ол – сөбө да буолуо ээ. Төһөнөн киһи кырдьар да, өйдүүр, хамсанар кыаҕа саппаҕыран иһэр буолаахтаатаҕа.

Ураты буочар

Бааха Уус тимири охсуутун олоҕун Сарыал Бүлүүкүн уурбут. Оттон Мандар Уус убайбыт үөһүн охсууга үөрэппит-такайбыт. Онон, кини буочара атыттартан ураты, хатыыламмат.

– Убайым Борис Федорович “билэр тимиргинэн үлэлии сатаа” диэн сүбэлээбитэ. Кырдьыга да, оннук. Атынтан атын тимиргэ көһө сырыттаххына, элбэҕи ситиспэккин. Тоҕо диэтэххэ, тимириҥ да араастаах. Биир мааркалаах тимири араас ньыманан охсон, иэҕилиннэрэн-өҕүлүннэрэн эрэ үлэлээтэххинэ ымпыгын-чымпыгын үчүгэйдик баһылыыгын. Онон, убайым сүбэтин булгуччу  тутуһан үлэлиибин, – диир Василий.

Чурапчы ууһа олус элбэх инкрустацияны (оҥоһугу эбии матырыйаалларынан киэргэтиини), суругу-бичиги туттар эбит. Инньэ гынан оҥоһуктара үксэ булкаастар, ол эбэтэр тимирдэрэ мас, таас, муос курдук матырыйааллары кытта дьүөрэлэһэллэр, ол суотугар букатын уларыйан-тэлэрийэн, тупсан тахсаллар эбит.

Сүрүн туттар тимирэ – тыа хаһаайыстыбатын быраҕыллыбыт тиэхиньикэтин бытархай сапчаастара. Ол хара тимирдэрин “дьэбинирбэттэр, күн-дьыл алдьатыылаах дьайыытыгар дэбигис бэриммэттэр” диэн аһара хайгыыр. Ол курдук, кини 65Г уонна 95Г мааркалаах тимиртэн быһахтарын охсор эбит. Ону тэҥэ “Чурапчыттан көстөр уруудаттан болгуо тимири уһаарабын” диир.

– Саха быһаҕа – эр киһи былыр былыргыттан илдьэ сылдьыбыт харысхала. Саамай туттар, ытыктыыр, киэн туттар мала. Ойуурга, сиргэ быһах – тугунан да солбуллубат доҕор. Биһиги усулуобуйабытыгар, түҥ тыаҕа кинитэ суох тыыннаах сылдьарыҥ да саарбах. Саха быһаҕа Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар олус сөп түбэһэр. Онуоха маннык охсуулаах үөстээх сытыы биилээх мал аҕыйах хотугу норуокка эрэ баар. Манна кыраадыс отуттан аллара тымныйар. Соннук -40-50 кыраадыһы тимир эрэ барыта тулуйбат. Соҕуруу охсуллубут быһах (“легированнай” дэнэр) биитин туппат, тымныыга үлэлиирэ мөлтөх, оннооҕор тостуон сөп. Буолгуоттан таптайыллыбыт быһах өссө бөҕө-таҕа, уһун үйэлээх буолар, – диэн Баһылай быһах туһунан элбэҕи-элбэҕи умсугуйан туран кэпсиир.

Бааха Уус уурунуу суруктара

Уус -- төрүт итэҕэлгэ, сиэргэ-туомҥа быһаччы сыһыаннаах киһи. Былыр ойуун уонна уус ураты эйгэлээх, айылҕалаах дьонунан ааҕыллан өрө тутуллаллара. Холобур, уус суохапчы курдары ойууну эбэтэр удаҕаны тэһэ көрөн кэбистэҕинэ, анарааҥҥыта хомуһунун да сүтэриэн, суорума да суолланыан сөбө. Биллэн турар, билигин ону уос номоҕо, үһүйээн эрэ курдук өйдүүбүт.

Бааха Уус билии-көрүү, улуу куйаары кытта ситим өттүгэр ураты суолу-ииһи тутуһар эбит. Кини былыргы уурунуу (руна) суруктары үөрэтэр, чинчийэр.

– Устуоруктар этэллэринэн, уурунуу суруктар 4 тыһыынча сыл анараа өттүгэр баар буолбуттар. Аан дойдуга оннук сурук көрүҥэ элбэх. Ол гынан баран үгүстэрэ Өлүөнэ турууктарыгар көстүбүт өбүгэ суруктарыгар маарынныырга дылылар, – диир.

Биир интэриэстээх дьон Өлүөнэ турууктарын суругун күн бүгүн чинчийэ, үөрэтэ сылдьаллар. Олор истэригэр Бааха Уус эмиэ баар. Билиҥҥитэ кэккэ силлабарий (бэлиэ) туох суолталааҕын таайбыт курдуктар. Ону аһара баран, ол дорҕооннорун көмөтүнэн күнүн аайы туттар тылларбытын түҥ былыргы түүр өбүгэлэрбит хайдах саҥарыахтарын сөбүн таайа сатыыллар.

Устуоруйа диэн олус уустук эйгэ. Үйэ-саас тухары бэлиитикэ хайа диэки хайдах салалларыттан көрөн, устуоруйаны баҕарбыттарынан иэҕэн суруйаллара, көннөрөллөрө, киртитэллэрэ. Онон, баҕар, уурунуу сурук итинник да ааҕыллыан, таайыллыан сөбө буолуо.

– Оҥоһуктарбын оҥорорбор 16-с үйэттэн тирэҕирэбин. Оччотооҕу туттар малы-салы, олох-дьаһах таһымын ымпыгар-чымпыгар диэри өссө үөрэтэбин. Ол билиибин-көрүүбүн оҥоһуктарбар киллэрэбин, иҥэрэбин. Оччоҕо балар ураты эрэ көстүүлээх буолбакка, ураты тыыннанан тахсаллар. Онон, быһахтарым уонна атын да оҥорор малым-салым көннөрү “ширпотреб” буолбатахтар, дириҥ суолтаны, өйдөбүлү тиэрдэр аналлаахтар. Онтубун ситиһээри алгыс тылын, уурунуу суруктары, өбүгэ оһуорун-мандарын элбэҕи туһанабын.

Ити курдук Бааха Уус уһанар кыһатыгар киирэн саха быһаҕын, сиэрин-туомун туһунан, о.д.а. элбэх сонун санааны истэн таҕыстым. Өскөтүн ону сэҥээрбит буоллаххытына, салгыы YouTube ханаалга киирэн “Якутский кузнец: Бааха Уус” киинэни көрүөххүтүн сөп. Арба, санатан эттэххэ, Василий Попов-Бааха Уус оҥоһуктара аһара баһыылаах сыаналара суох. Быһахтара ортотунан 7-8 тыһ. солк.

Миитэрэй Барашков, Бааха Уус үөрэнээччитэ:

– Баһылайга махталым муҥура суох. Киниэхэ уһуйуллубутум ыраатта. Олус элбэххэ үөрэнним. 2009 с. дьарыктанабын. Бу иннинэ оскуолаҕа үлэ биридимиэтин үөрэтэ сылдьыбытым да, “миэнэ буолбатах эбит” диэн уурайбытым. Ол кэннэ көҥүл уус буоллум. Туох сатанарынан үлэлээн көрөбүн. Билиҥҥитэ Дьарыктаах буолуу киинигэр учуокка турабын. Сотору кэминэн ИП-бын регистрациялыахтаахпын. Оччоҕо тимиргэ да, маска да ылсыам.

Илья ОКОНЕШНИКОВ.