Доҕоттоор, эһиги санааҕытыгар, Саха сиригэр кыһыннары тэллэй үүнэрэ буолуо дуо? Бука, “суох” диэтэххит буолуо? Ону баара, Дьокуускай куорат “Сатал” учаастагын эдэр бааһынайа Альберт Ефремов эһигини кытта сөбүлэспэт. Тоҕо диэтэххэ, кини бэйэтин пиэрмэтигэр төгүрүк сылы быһа киһи сиир тэллэйин тохтообокко үүннэрэн дьону соһута олорор эбит.

          Онон бүгүн биһиги Альберт Ефремов пиэрмэтигэр өҥөс гынабыт. Сэдэх уонна дьикти дьарыктаах пиэрмэр хайдах үлэлии-хамсыы сылдьарын ыйыталастыбыт.

“Сатал” учаастагар

          Дьиҥэр, “Сатал” учаастагар куораттан оптуобуһунан тааҕы-таах тиийэҕин. Ол гынан баран, төлөпүөнүнэн кэпсэтэрбэр Альберт: “Пиэрмэм “Сатал” тохтобулуттан өссө 3 км иһирдьэ, мунаах соҕус сиргэ турар”, – диэбитин иһин, таксиланарга күһэлинним.

          Дьэ, ол кэннэ, пиэрмэни бэрт эрэйинэн буллум. Эрийэ-буруйа суоллаах-иистээх, кыра кыһалҕалаах киһи мээнэ булбат, түҥкэтэх, чиэски сир эбит.

          Соннук хаста да төттөрү-таары айаннатан, бара-бара төннөн, мунан-тэнэн баран, Ефремовтар ураты пиэрмэлэригэр биирдэ баар буола түстүм.

Тэллэй пиэрмэтигэр

          Бастаан барарбар хайдах эрэ ынах-сүөһү турар хотонун курдук киэҥ-куоҥ уораҕайы дуу, тэпилииссэни дуу көрүөм дии санаабытым. Пиэрмэ аата пиэрмэ буолуохтаах этэ буоллаҕа. Онтум баара, “тэллэй пиэрмэтэ” кыра да соҕус буолуон сөп эбит. Холобур, Альберт тэллэйин пиэрмэтин икки этээстээх гарааһын үөһэ өттүгэр оҥостубут. “Маннык дьарыгы кыраттан саҕалыыр ордук”, – диэн хаһаайын бэйэтэ кэпсиир. Кырдьыга да, оннук ээ. Билбэт-кыайбат, саҥа саҕалыыр эрээри үтүмэн үпкэ баараҕай хаһаайыстыбаны оҥостон баран моҥкуруут барбыт, миэлгэ олорбут дьону элбэҕи билэбит. Буолаары буолан, тэллэй курдук дьикти көрүҥү Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар үүннэрии – ураты сыһыаны ирдиир. Онон Альберт пиэрмэтэ дьоҕус эрээри, тус-туспа хостордоох, үлэлииргэ-хамсыырга табыгастаах, ыраас-чэбдик... Манна пиэрмэр биир хоско “субстрат” бэлэмниир, иккиһигэр тэллэйин олордор, үсүһүгэр тэллэйэ ас кутар эбит. Ону сэргэ кыра лабораториялаах.    

Тоҕо ала-чуо тэллэйий?

          – Бэйэм физик үөрэхтээхпин, – диир Альберт. – Үөрэҕим кэннэ “Алроса” алмааһы атыылыыр тэрилтэтигэр 7 сыл тохтообокко үлэлээбитим. Ол үлэбэр, биир хос иһигэр түүнүгүрүөххэ диэри олорон үлэлииртэн дэлби хал буолбутум, сылайбытым. Онтон сылтаан, “тугунан эмэ атынынан дьарыктаммыт, бэйэ дьыалатын тэриммит киһи” диэн санаалар кииртэлээн барбыттара. Инньэ гынан үлэбиттэр уурайан, бастаан утаа, атыы-эргиэн эйгэтигэр ылсыбытым. Онтон 2014 сыллаахха кириисис кэлбитэ, барыта ыгым буолбута. Онон үлэлиир эйгэбин уларытарга күһэллибитим. Дьэ, ол курдук “салгыы тугунан дьарыктанабын” дии сырыттым. Арай биир үтүө күн маҕаһыынтан “Шампиньон” диэн ааттаах бааҥкалаах тууһаммыт тэллэй атыылаһан таҕыстым.

          Бэйэм Алдантан төрүттээхпин. Оҕо сылдьан чугас тыаҕа тахсан масл¸нок уонна үрүҥ тэллэй бөҕөтүн хомуйан аҕалан, ийэбэр хортуоппуйу кытта ыһаарылатан сиирбин олус сөбүлүүр этим. Ол күн эмиэ тэллэй ыһаарылаан сиэхпин баҕарбытым. Оннук дөрүҥ-дөрүҥ сөбүлүүр аспын амсайыахпын баҕарааччым. Оттон тэллэйи сөбүлүүр киһиэхэ Саха сирэ олус эрэйдээх. Мэлдьи күһүнү, тэллэй үүнэр кэмин күүтэҕин. Маҕаһыын киэнэ хаачыстыбатынан уонна амтанынан сибиэһэй тэллэйгэ ырааҕынан тиийбэт.

          Киэһэ ол “шампиньоннарбын” сии олордохпуна, арай: “Өскөтүн тэллэйи үүннэрэн көрдөхпүнэ, хайдах буолуой?” – диэн санаа көтөн түстэ. Ол кэннэ киһи сиир тэллэйдэрин туһунан Интэриниэттэн элбэҕи булан аахтым. Устунан, сиэниллэр тэллэйинэн дьарыктанан бардым. Онуоха бастакы эксперименым быһыытынан “Вешенканы” хатыҥ чөҥөчөгөр олортум. Онтум олус уһуннук үүннэ. 2 ыйынан биирдэ эрэ хомуйдум. Ол гынан баран син биир тэллэйи үүннэрэр санаам ханнан хаалбатаҕа.

Ити курдук, Альберт 2016 сыл ахсынньы 12 күнүгэр бааһынай хаһаайыстыба буолбут.

“Вешенка” тэллэй

          Бастаан Альберт шампиньон тэллэйи үүннэриэн баҕарбыт. Ол эрээри, шампиньон олус элбэх үбү-харчыны, үүннэриитигэр уустук технологияны эрэйэр эбит. Инньэ гынан, арыый судургу көрүүлээх-истиилээх, кыра ороскуоттаах “Вешенканы” үүннэрэргэ быһаарыммыт.

– Бастаан бу тэллэйи “кыра ороскуоттаах” дии санаабытым да, кэлин көстүбүтүнэн, киһи мыыммат хоромньулаах аһа буолан таҕыста, – диэн Альберт күлэр. Ол курдук, аҥаардас пиэрмэ тэринэригэр, тэллэйи көрөр-харайар тэриллэри ыларыгар, оҥосторугар 1 мөл. солк. кэриҥэ ороскуотурбут. Манна өссө учаастак сыанатын аахпаккын.

          Билиҥҥитэ пиэрмэҕэ “Вешенка” икки көрүҥэ үүнэн турар: P80 уонна HK35.

          – Ити саамай судургу көрүүлээх эрээри, барыстаах көрүҥнэр, – диир хаһаайын.

Тэллэйи үүннэрии төһө уустугуй?

          Ханнык баҕарар үүнээйи сиэмэттэн үүнэрин улахан өйө да суох киһи син удумаҕалатар буолуохтаах. Төһө да тэллэй үүнээйи буолбатаҕын иһин, кини эмиэ син биир сиэмэттэн үүнэр эбит. Альберт үүннэрэр тэллэйин сиэмэтэ “мицелий” диэн ааттаах.

          Кини бастакы мицелийин Интэриниэттэн көрөн, Новосибирскайтан “ИП Столбова Н.М.” диэн тэллэйинэн дьарыктанар хаһаайыстыбаттан сакаастаан аҕалтарбыт. Онто киилэнэн атыыланар. Холобур, 7 киилэлээх бакыат 1100 солк. атыыласпыт. Эбии – айанын төлөөбүт.

          Күн бүгүн Ефремов мицелийы бэйэтин пиэрмэтигэр оҥорор.

          – Мицелий төһөнөн өр харайыыга сытар да, соччонон түргэнник эргэрэр, үүнэр кыамтата намтыыр. Аны Новосибирскайтан айаннаан кэлэрэ олус ороскуоттаах. Онон былырыыҥҥыттан мицелийи бэйэм оҥоробун. Бэйэм киэниттэн тэллэйдэрим ордук үчүгэйдик үүнэллэр уонна элбэх аһы биэрэллэр, – диэн Альберт кэпсиир.

          Дьэ, тэллэй үүннэриитэ хайдах, төһө уустук эбитий?

          Бастатан туран, кыра дьоҕус соҕус уораҕай наада. Онтуҥ хайаатар да биир аҥаарыгар хараҥа уонна өссө 75-90 % сииктээх салгыннаах, сырдык хостордоох буолуохтаах. Сириҥ иэнэ төһөнү үүннэрэргиттэн тутулуктаах. Аны, хосторуҥ температуралара биир тэҥ сылаас уонна салгынын ыраастыыр вентиляциялаах буолуохтаахтар.

          Тэллэй үчүгэйдик үүнэригэр, “аһылык” наада. Холобур, ити чааһыгар “Вешенка” улахан хаппырыыһа суох. Ханнык баҕарар, судургутук быһаардахха, үүнээйи килиэккэлэригэр үөскүүр “лигнин” (целлюлозаҕа баар эттик) диэн бэссэстибэнэн аһылыктанар. Ол бэссэстибэ, дьиҥинэн, ханнык баҕарар окко-маска барытыгар баар. Онон “аһылыгы” булуу туох да уустуга суох. Итиннэ Альберт бастаан саҕалыырыгар үрэҕэр дэлэйдик үүнэр хомуһу туһаҕа таһаарбыт. Онтун анал аппараакка уган илдьириттэрэн баран, хас эмэ чаас устата 1,2 куубтаах оһоххо оргутар эбит. Атыннык эттэххэ, “пастеризациялаан”, араас буортулаах буолуон сөп бактерияларын уонна түүнүгүн суох оҥорор. Ол кэннэ, эмиэ судургутук эттэххэ, оргутуллубут, туһааннаах киэбигэр тиэрдиллибит састаабын (хомуһун) 10 киилэлээх анал салапаан бакыаттарга симэттиир. Балары “тэллэй блоктара” (грибной блок) диэн ааттыыр. Олорго салгыы мицелийы хомуһу кытта булкуйан олордор. Ол иннинэ бакыаттарыгар тэллэй тыынарын курдук анал хайаҕастары оҥортуур эбит. Кэлин балартан “примордий” диэн тэллэй араскыта быган тахсыахтаах. Примордий тахсыар диэри кууллар 2-3 нэдиэлэ устата +19-+21 С кыраадыстаах хараҥа хоско тураллар. Ол кэннэ эрэ биирдэ сырдык, үчүгэйдик салгылатыллар уонна сииктээх ситэр-хотор, үүнэр хоско көһөллөр. Манна тэллэй бүтэһиктээҕин сиэниллэргэ бэлэм буола улаатар, ас кутар.

          – Биир бакыаттан 3-кэ диэри үүнүүнү хомуйабын. Бастакы үүнүүтүгэр 1,5 киилэ тэллэйи биэрэр. Иккиһигэр – 700 гр., үсүһүгэр – 400 гр. – диэн кэпсиир Альберт. Билиҥҥитэ бу дьикти пиэрмэҕэ 50-ча бакыакка “Вешенка” ситэ-хото турарын санатабын. Дьиҥэр, пиэрмэ толору кыамтата – 400 бакыат.

Тэллэйин ханна атыылыырый?

          Өскөтүн кыһын оройо Саха сиригэр үүммүт сибиэһэй тэллэйи амсайыаххын, хортуоппуйу кытта ыһаарылаан сиэххин баҕардаххына, эдэр пиэрмэр бородууксуйатын Инстаграм @mushroomfarm_ykt сирэйигэр киирэн сакаастыаххын сөп. Манна 1 киилэтэ 500 солк. атыыланар.

          Инникитин сибиэһэй тэллэй Дьокуускай куорат дьоҕус маҕаһыыннарыгар атыыга эмиэ тахсыа диэн этэр.

Төһө барыстааҕый?

          Билиҥҥитэ, Альберт тэллэйи үүннэрэн улаханнык барыһырдым, байдым-тайдым диэбэт. Ол өйдөнөр даҕаны. Кини бу сонун дьарыкка букатын саҥа ылыстаҕа, ымпыгын-чымпыгын саҥа билэн эрдэҕэ. Ол гынан баран, номнуо үс сыл устата үлэлээн-хамсаан, үгүс элбэх эксперименнары оҥорон, билиҥҥитэ Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар сөп түбэһэр технологияны дьэ тобулан олорор. Онон инникитин бу ылсыбыт дьыалата кэскиллээх буолуон сөп. Бастатан туран, статистика этэринэн, Арассыыйаҕа сыллата 500 тыһ. туонна тэллэйи сииллэр. Оттон бэйэ бородууксуйата – баара-суоҕа 30 тыһ. туонна эрэ. Итинтэн атынын барытын Азия уонна Дьобуруопа дойдуларыттан атыылаһабыт. Итинтэн сиэттэрэн толкуйдаатахха, тэллэй ырыынага биһиэхэ букатын да аһаҕас кэриэтэ турар эбит. Иккиһинэн, күн бүгүн тэллэйи үүннэрэр атын пиэрмэ Саха сиригэр суох. Маны сэргэ Альберт пиэрмэтин бүтүн аан дойдуга суос соҕотох саамай уһук хоту сытар тэллэй пиэрмэтэ диэн ааттыахха сөп. Тоҕо диэтэххэ, билиҥҥитэ уһук хоту ким да маннык тэллэй үүннэрбит сураҕа иһиллибэт.

          – “Вешенка” тэллэй биһиги усулуобуйабытыгар олус үчүгэйдик үүнэр эбит. Дьиҥэр, күһүөрү ойуурга дьиикэй көрүҥэ эмиэ үүммүт буолааччы. Ол эрээри дьон үксэ ону билбэт. Дьааттаах тэллэй дии саныыр. Аны уот-күөс өттүгэр улахан ороскуоту көрсүбэккин. Судургутук эттэххэ, эниэргийэни харыстыыр светодиод лаампаларынан да олоруохха сөп. Улахан сылааска эмиэ наадыйбат. +10-15 С кыраадыска эмиэ үүнүөн сөп. Ону тэҥэ, субстрат (аһылык) быһыытынан ханнык баҕарар от-мас сыыһа-бөҕө барсар. Аны туһаныллан бүппүт тэллэй бакыаттарын “көөбүлүн” уоҕурдуу, сүөһү аһылыгын, оҕуруокка үүнээйини көмүскүүр эбиилик быһыытынан туттуохха сөп. Инньэ гынан, тэллэй үүннэриитин тобоҕо барыта туһаҕа барар, эбии дохуот аҕалар, – диэн Альберт санаатын үллэстэр.

          Салгыы Альберт Ефремов Дьокуускай мээрийэтиттэн сир көрдөһөн көрөр баҕалаах. Онто кыалыннаҕына, пиэрмэтин кэҥэтэр, “шампиньон” курдук минньигэс тэллэй үүннэриитигэр ылсар, элбэх сыллаах оттору олордор былааннаах. Оччоҕо бэйэ отуттан-маһыттан ыраата барбакка “субстрат” оҥорон абыраныа этэ. Аны өссө биир баҕа санаата – элбэх мицелийы оҥорон атыыга таһаарыы.  Онон дьикти дьарыктаах эдэр пиэрмэр ыра санаалара барыта туолалларыгар баҕарыаҕыҥ. Эһиги эмиэ маннык идиэйэнэн биисинэс былаан оҥостон, граҥҥа анньыһан, бэйэҕит тэллэй хаһаайыстыбатын арыныаххытын сөп.

Илья ОКОНЕШНИКОВ.