Туймаада туонатын Үс Хатыҥ сиригэр-уотугар “Утум” өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай түмсүү түһүлгэтигэр ыраахтан-чугастан ыалдьыттар муһуннулар. Ол курдук уопсастыбаннай түмсүүлэр Сунтаар, Бүлүү, Хаҥалас, Өймөкөөн, Таатта, Уус Алдан, Амма, Алдан улуустарыттан кэллилэр.
“Утум” түһүлгэтин аһыллыытыгар ыраах Боливияттан этно-толорооччулар Альберто Малес Моралес, Хосе Канамар Камуэндо уонна кинилэр продюсердара Луис Вильегас Альварес, маны сэргэ Гиннесс рекордун судьуйата Пател Правин кэлэн кыттыыны ылбыта түһүлгэни олус киэргэттэ.
Бу күн “Наследие-Утум” 2-с норуот талааннаахтарын бэстибээлэ саҕаланна. Манна мустубут дьон араас оҥоһуктарга, иискэ, ырыаҕа-тойукка, фольклорга, үҥкүүгэ, араатар ускуустубатыгар, о.д.а. көрүҥнэргэ күрэхтэстилэр.
Тэрээһин кылаабынай успуонсарынан “Розтор” хампаанньа (ген.дир. Т.Иванов), маны сэргэ “Сахадизайн” ювелирнай фирма (дир. А.Тимофеев), “Харысхал” ювелирнай фирма (дир. А.Васильев), “Махтал” национальнай куухуна киинэ (дир. Н.Лукина), “Сардаана” ПАО (ген.дир В.Андреева) буоллулар. Кинилэргэ улахан махталбытын тиэрдэбит.
Любовь Прокопьева, “Сунтаар ситимэ” уопсастыбаннай түмсүү бэрэссэдээтэлин солбуйааччы:
– Ыраах Сунтаар улууһуттан 20-чэ буолан айаннаан кэллибит. Быйыл аан бастакыбытын кэлэн кытынныбыт. Наһаа үчүгэй тэрээһин буолла. Ытыс үрдүгэр сырыттыбыт, астынныбыт аҕай. Балаакканан түһүүлэнэн икки хоннубут. Сахалыы аһы, ис үөрэтин сиэтибит. Ыраахтан айаннаан кэлбит дьоҥҥо дуус баара олус үчүгэй. Итии күннэр тураннар, дуустанан абыранныбыт. Төннөн иһэн, Бүлүүгэ – Олоҥхо ыһыаҕар сылдьан ааһыахпыт. Онон дойдубутугар тиийэрбит билигин да ыраах.
Биһиги түмсүүбүт сүрүннээн сахалыы таҥас традиционнай көрүҥүн тигиинэн дьарыктанар, барыта канон быһыытынан. Манна сүбэһиппит, учууталбыт ХИФУ дассыана, норуот маастара Светлана Петрова буолар. Онон сүрүннээн саха таҥаһын көрдөрүүгэ туруордубут. Быыстапкаҕа кыттан миэстэлэстибит, үксүн биһиги ыллыбыт быһыылаах (күлэр).
Онон Туймаада туонатыгар Үс Хатыҥҥа кэлэн, “Утум” ыһыаҕар кыттан, бэйэбитин көрдөрөн, астынан баран эрэбит. Бэстибээл салайааччытыгар Мария Христофороваҕа уонна кини үлэһиттэригэр үрдүк таһымнаах ыытыллыбыт тэрээһиннэригэр барҕа махталбытын этэбит.
Евдокия Ксенофонтова, Эдьигээнтэн төрүттээх, “¤окто” эбээн көһө сылдьар ансаамбылын салайааччыта:
– Ансаамбылбыт аатын эбээннииттэн сахалыы тылбааһа “Киэҥҥэ киирии, дабайыы” диэн өйдөбүллээх. Тэриллибиппит 3 сыла буолла. Састааппыт 4 киһиттэн турар.
“Утум” түмсүү тэрээһинигэр аан бастакыбытын кытынныбыт. Олус үчүгэй тэрээһин буолла диэн сыаналыыбыт. Саамай биһирээбитим диэн аҕам саастаах дьон кэлэн урукку ырыалары ыллаан сэргэхситтилэр. Дьон талаанын киэҥ эйгэҕэ таһаарарга, арыйарга суолу солуур тэрээһин.
Ырыа, үҥкүү күрэҕэ түһүлгэттэн ыраах тэриллибитэ кыра мэһэйдэри үөскэттэ. Маннык тэрээһин норуоту түмэр, талааннары арыйар. Инникитин былыргы ырыаларга күрэҕи киллэрэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпыт. Эдэр ыччат өбүгэ ырыатын-тойугун билиэ этилэр буоллаҕа.
Эһиил эмиэ кыттыахпыт. “Утум” өрөспүүбүлүкэтээҕи түмсүү тэрийээччилэригэр барҕа махтал. Мэлдьи да дьоннорун-сэргэлэрин дьоһун тэрээһиннэринэн үөрдэ турдуннар!
Ада Генерова, Сунтаар, Куокуну бөһүөлэгин “Илгэ” эбэлэр түмсүүлэрин чилиэнэ:
– Биһиги, Куокуну эбэлэрэ, иистэнэбит, кылынан дьарыктанабыт, хаалыктаах хаамабыт, араас таһымнаах бэстибээллэргэ, куонкурустарга кыттабыт, таах олорбоппут. Үҥкүү күрэҕэр “Илгэ” ансаамбылбыт 2-с миэстэни ылан үөрдүбүт-көттүбүт. Түмсүүбүтүн иилээн-саҕалаан илдьэ кэлбит координаторбыт Антонина Кириллинаҕа махталбытын тиэрдэбит.
Валентина Прокопьева, Томтор нэһилиэгин Дьахталларын сэбиэтин чилиэнэ, Өймөкөөн улууһа:
– Биһиэхэ, Өймөкөөн улууһугар, сахалар, сүрүннээн, Томтор, Үчүгэй, Сордоҥноох, Өймөкөөн, Хара Тумул, Биэрэк Үрдэ, Төрүт нэһилиэктэринэн түөлбэлээн олоробут.
Быйыл аан бастаан кэллим уонна “Өбүгэ үгэһин утумнаан” диэн иистэнньэҥнэр быыстапкаларыгар бэйэм иис оҥоһуктарбынан кытынным. Ырыаҕа уонна үҥкүүгэ эмиэ кыттар былааннаах кэлбитим да, күрэх ыытыллар сирин кыайан, чопчу булбакка, хас да муостаны туоруу-туоруу көрдөөн, кыайан булумуна кыттыбакка хааллым.
“Утумнар” наһаа үчүгэйдик үөрэ-көтө көрүстүлэр. Остуол хотойорунан ас, хаста да аһаан сырыттыбыт. Мин оҥоһуктарым барыта илиинэн тигии. Атыттары көрдөхпүнэ, үксүлэрин киэнэ массыынанан тигии эбит. Ол курдук, оҕуруо, быысыпка үксэ массыынанан тигиллибит.
Бэйэм илиинэн тигиллибит сарыы сэлиэччиктэри, суумкалары тигэн аҕаллым. Бастаан таба тириитин түүтүн бүтүннүү кыһан ыраастыыгын. Ол кэннэ мааннай хааһы куруппатын илитэн баран суулаан сөрүүн сиргэ ууран кэбиһэҕин. Нэдиэлэ кэриҥэ турбутун кэннэ талкынан эбэтэр илиинэн имитэбит. Тирииҥ сымныар диэри маннык гынан хаста да хатылыыгын. Тирии дэлби сымнаабытын кэннэ дьэ таҥастыыбыт. Наһаа элбэх үлэлээх. Саамай ыарахана – тирииттэн түүтүн ыраастааһына буолар. Тириини сааскы салгыҥҥа хатарар ордук буолар. Өймөкөөҥҥө бэлэм таҥастаммыт сарыы (таба тириитэ) 7-8 тыһ. солк. атыыланар. Ол иһин кэнники сарыыбытын бэйэбит таҥастыыр буоллубут. Маны сэргэ кабошон таастарынан киэргэллэри оҥорон көрдөрүүгэ аҕаллым.
Бу тэрээһиҥҥэ кэлэммин наһаа астына сынньанным. Көҥүл микрофон баара олус үчүгэй. Ким туох талааннааҕынан ыллаан-туойан көрдөрдүлэр. Онон үйэбэр аан бастакыбын бэйэм оҥоһуктарбынан быыстапкаҕа кытынным, онон олус долгуйдум, үөрдүм.
Екатерина Алексеева, 74 саастаах, Бүлүү куорат “Алаһа” түмсүү чилиэнэ:
– Норуоту түмэр маннык тэрилтэ баара уонна араас тэрээһини ыыталлара олус үчүгэй. Сомоҕолоһуулаах норуот хаһан да өлөн-охтон биэрбэт, туох да ыараханнартан чаҕыйбат буолар.
Мин “Утум” түмсүү тэриллиэҕиттэн сылдьабын уонна тэрийэр ыһыаҕар быйыл 3-с төгүлүн кэллим. Сааһырдым диэбэппин айаны тулуйар буоламмын олох үөрэ-көтө кэлэбин. Быйыл Бүлүү улууһуттан 20-чэ буолан кэллибит. Кэлэ-бара айаммытын “Утум” уопсастыбаннай тэрилтэ бэйэтэ уйунна. Сылын аайы ыытыллар тэрээһин тупсан иһэр. Инникитин өссө да тупса, кэҥии турдун, элбэх кыттааччыланнын. Бүлүү улууһун уопсастыбанньыктарын түмэр координаторбыт Мария Томскаяҕа барыбытын түмэн аҕалан кытыннарбытыгар махтанабыт.
Бэйэбитигэр “Олоҥхо” ыһыаҕа ыытыллаары турарынан, онно эмиэ кыттыахтаахпыт. Ону ол диэбэккэ, “Утуммут” тэрээһинигэр кэлэн кыттан, астынан баран эрэбит.
Иван Ефремов, Хаҥалас, Төхтүр бөһүөлэгэ, урбаанньыт:
– Удьуор иис сыдьааннаахпын. Эбэм, эһэм, ийэм бары иистэнньэҥнэр этэ. Ону утумнааммын буолуо, мин эмиэ иискэ дьоҕурдаахпын. Таба тыһын имитэн, таҥастаан, эр киһи, дьахтар, оҕо унтууларын тигиинэн дьарыктаммытым 25 сыл буолла. Маны сэргэ түүлээхтэн бэргэһэ, саҕынньах тигэбин. Билигин сарыыттан, оҥоһуу тирииттэн (замшаттан) сахалыы оһуордаах-мандардаах этэрбэстэри тигэр буолбутум 5 сыл буолла. Өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыттан сакаас бөҕөтө киирэр. Ордук ансаамбыллар сакаастыыллар.
Сукунаттан, жаккард матырыйаалтан эр киһи соннорун оһуордаан-мандардаан тикпитим 2 сыл буолла. Бу оҥоһуктарбынан сахалыы таҥас быыстапкатыгар кыттаары кэлэн турабын. Былырыын эмиэ кыттыбытым. Быйылгы “Утум” тэрээһиниттэн наһаа астынныбыт. Үүнэ, сайда туруҥ! Норуоту бэйэҕит тула түмүҥ. Эһиил эмиэ кэлиэхпит.
Дьүүллүүр сүбэ быыстапкаҕа турбут оҥоһуктарбытыгар итэҕэспитин-быһаҕаспытын ыйан биэрбитэ буоллар бэрт буолуо этэ. Таҥаһы тигиигэ, баҕар, туох эмит сыыһалаах-халтылаах буолуохпутун сөп. Ону инникитин учуоттуулларыгар баҕарабыт.
Любовь Мискяева, Бүлүү куоракка дьахтар сэбиэтин салайааччыта, куорат Мунньаҕын дьокутаата:
– Ыһыах биир күн иннинэ кэлэн хоно сытан алаадьылаан, бэрэскилээн сарсыарда ыалдьыттарбытын көрүстүбүт. “Утум” түмсүү тэрээһинэ быйыл хаһааҥҥытааҕар да тэрээһиннээхтик барда. Ас-үөл дэлэй, сарсыардаттан ис миинэ буһаран күндүлээтилэр.
Улуустартан кэлбит уопсастыбаннай түмсүүлэр быыстапкаҕа оҥоһуктарын сэҥээрэ көрдүбүт. “Утум” түһүлгэтигэр Гиннесс рекордун судьуйата Правин Пател кэлэн ыалдьыттаата, тыл эттэ. Кинини кытта устуоруйаҕа үйэтитиллэн хаартыскаҕа түстүбүт. Урут сураҕын эрэ истэр судьуйабытын илэ көрөн, саҥатын истэн үөрдүбүт-көттүбүт.
Уопсастыбаннай түмсүүлэр маннык бииргэ түмсэрбит наһаа туһалаах. Бэйэ-бэйэбитин кытта билсэбит, уопут атастаһабыт.
* * *
“Наследие-Утум” 2-с норуот талааннаахтарын бэстибээлин Гран-при хаһаайынынан Дьокуускай куораттан чабырҕахсыт, монолог ааҕааччы, уран тыл маастара Пантелеймон Степанов ааттанан үөрүү өрөгөйүн биллэ. “Сардаана” фабрика анал бирииһин Амма Болугуруттан туой иһит маастара Илья Устинов ылла. Биирдиилээн көрүҥнэргэ – үҥкүүгэ Таатта Дэбдиргэтиттэн “Алаас оһуордара” үҥкүү ансаамбыла, ырыаҕа “һохто” көһө сылдьар эбэҥки ырыа ансаамбыла, ырыаҕа биирдиилээн толорооччуга Зинаида Алексеева (Бүлүү) ааттаннылар.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
